إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُما فِي الْغارِ إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلى وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيا وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۴۰﴾
اگر شما پیامبر را یاری نکنید [خدا متوجّه اوست]، در آن هنگام که انکارورزان [از مکه] اخراجش کردند، در حالی که یکی از دو نفر بود، خدا یاری‌اش کرد؛ وقتی که در غار [ثور مخفی] بودند، به معاشر خود [ابوبکر] می‌گفت: اندوهگین مباش، که خدا با ماست(1)؛ آنگاه خدا [در آن شرایط بحرانی] آرامش [خاطری از جانب] خویش بر پیامبر القاء کرد و با سپاهیانی که شما مشاهده نمی‌کردید، نیرومندش کرد(2) و آرمان انکارورزان را [در موضع] ضعیفتر قرار داد؛ و [آگاه باشید که] خواست و آرمان خداست که برتر است؛ و خدا فرادستی فرزانه است(3).193
توبه (9)
40
به آیه 128 نحل(16) توجّه فرمایید.
امدادهای الهی به وسیله فرشتگان که با عنوان لشکریان نامرئی در این آیه به آن اشاره شده است، در جنگهای بدر، احزاب و حنین هم به کمک پیامبرص آمدند که به ترتیب در آیات 12 انفال(8) ، 9 احزاب(33) و 25 و 26 توبه(همین سوره) آمده است؛ ضمناً به آیه 51 غافر(40) نیز توجّه فرمایید.
این آیه به داستان هجرت پیامبر از مکه به مدینه اشاره دارد که متعاقب توطئه مشرکین انجام شد؛ مفسّران نقل کرده‌اند وقتی که پیامبرص به وحی خدا از تصمیم کفّار برای قتلش آگاه شد، آن شب علی‌ع در اطاق پیامبر خوابید و آن حضرت شبانه به اتفاق ابوبکر از مکه خارج شدند. مشرکین اطراف خانه را محاصره کردند و علی را به تصوّر اینکه پیامبر است، تحت نظر گرفتند. صبح ناگهان به درون خانه یورش بردند. چون متوجّه خروج پیامبر شدند، با استفاده از اثر پای او به تعقیبش پرداختند. پیامبر به اتفاق ابوبکر در بین راه به غاری پناه بردند و تار عنکبوتی بر مدخل غار، تعقیب‌کنندگان را از دخول به غار منصرف ساخت و آنان به اراده الهی، از آسیب دشمن مصون ماندند و به سلامت به مدینه رسیدند. به آیه 30 انفال(8) هم توجّه فرمایید.
انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالاً وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۴۱﴾
سبکبار و سنگین بار(1) بسیج شوید و با اموال و جانهای خویش در راه خدا به مبارزه برخیزید؛ اگر بدانید، [نهایتاً] این به نفع شماست(2).194
توبه (9)
41
خفاف: جمع خفیف: سبکبار و ثقال: جمع ثقیل: سنگین بار.
شرایط افرادی که از این دستور عام مستثنی شده‌اند، در آیه 91 توبه(همین سوره) آمده است.
لَوْ كانَ عَرَضاً قَرِيباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوكَ وَ لكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ ﴿۴۲﴾
اگر [بسیج جنگ برای] بهره‌ای دسترس و سفری آسان بود، [دورویان] از تو پیروی می‌کردند، ولی راه پرمشقّت [تبوک] بر آنان گران آمد؛ و به خدا سوگند یاد می‌کنند که اگر توان داشتیم، همراه شما رهسپار می‌شدیم؛ [با این رفتارشان شخصیت] خود را می‌کشند؛ و خدا می‌داند که دروغ‌پردازند.194
توبه (9)
42
عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكاذِبِينَ ﴿۴۳﴾
خدا از تو درگذرد؛ چرا پیش از آنکه افراد راستگو و دروغ‌پرداز برای تو مشخّص و شناخته شوند، به آنان اجازه [معافیت از جنگ] دادی(1)؟194
توبه (9)
43
مفاد این آیه تناقضی با آیه 62 نور(24) ندارد، زیرا در آنجا بحث مربوط به مجلس مشورتی است و موضوع عزیمت به جنگ مطرح نیست و انگیزه کسانی که اجازه رفتن می‌خواهند، ترس از کشته شدن نبود. باید توجّه داشت که در مورد این آیه، اگر هم پیامبر به آنها اجازه مرخصی نمی‌داد، باز هم از شرکت در جنگ خودداری می‌کردند و نتیجه علی الظاهر یکی بود، ولی در آن صورت چهره نفاقشان به روشنی آشکار می‌شد و دیگر بهانه‌ای نداشتند تا با زدن ماسک بین مؤمنان باقی باشند.
لا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ ﴿۴۴﴾
کسانی که به خدا و روز واپسین باور دارند، هرگز در مورد مبارزه با اموال و جانهای خویش از تو اجازه [معافیت] نمی‌خواهند؛ و خدا به حال پرواپیشگان داناست(1).194
توبه (9)
44
این آیات اشاره به جنگ تبوک دارد که آخرین جنگ در زمان حیات پیامبرص بود. تبوک محلی بود در مرز شمالی جزیره العرب و نزدیک مرز امپراتوری روم شرقی که بر شامات تسلّط داشت. بُعد مسافت و شدّت گرما و درگیری با ابرقدرت وقت، افراد سست ایمان را از شرکت در جنگ دچار تردید کرده بود، ولی سپاهی از داوطلبان با ایمان، عازم منطقه مورد اشغال شد. با ورود آنان رومیان پیشنهاد صلح دادند و پیامبر(ص) از موضع قدرت پذیرفت و مسلمانان بدون درگیری، با پیروزی بازگشتند. این جنگ مانند همه جنگهای پیامبر(ص) دفاعی بود؛ به آیه 190 بقره(2) و نیز آیات 8-9 ممتحنه(60) توجّه فرمایید.
إِنَّما يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ ﴿۴۵﴾
تنها کسانی از تو اجازه [معافیت] می‌خواهند که به خدا و روز واپسین باور ندارند و دلهاشان به شک افتاده است و تحت تأثیر شک خود سرگردانند.194
توبه (9)
45
وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ لكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِينَ ﴿۴۶﴾
اگر آهنگ خروج [برای جنگ] داشتند، قطعاً ساز و برگی برای آن آماده می‌کردند، ولی خدا بسیج آنان را خوش نداشت، لذا [از توفیق جهاد] بازشان داشت(1) و [به آنان] گفته شد: شما هم با وانشستگان [در خانه] بنشینید.194
توبه (9)
46
به آیه 10 بقره(2) و نیمه دوّم آیه 5 صف(61) توجّه فرمایید.
لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ ما زادُوكُمْ إِلاَّ خَبالاً وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴿۴۷﴾
اگر در [صفوف] شما بیرون آمده بودند، جز تباهی برای شما به بار نمی‌آوردند و به قصد فتنه‌انگیزی بین(1) شما رخنه می‌کردند؛ در میان شما جاسوسانی [هم] دارند؛ و خدا به حال ستمکاران داناست.194
توبه (9)
47
خلال: جمع خَلَل: میان، بین.
لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كارِهُونَ ﴿۴۸﴾
قبلاً هم(1) درصدد فتنه گری بودند(2) و جریان امور را بر تو می‌آشفتند تا آنگاه که حق، روی آورد و فرمان الهی آشکار شد، در حالی که ناخشنود بودند.195
توبه (9)
48
منظور قبل از فرا رسیدن واقعه تبوک است.
اشاره به کناره‌گیری گروهی از دورویان در روز جنگ احد است که پیامبرص و یاران وفادارش را تنها گذاشتند.
وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ ﴿۴۹﴾
بعضی از آنها می‌گویند: به ما اجازه [معافیت] بده و به فتنه گرفتار مساز؛ آگاه باشید که آنان [با این تفکر] در فتنه سقوط کرده‌اند، و دوزخ بر انکارورزان احاطه دارد.195
توبه (9)
49