أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها قالَ أَنَّى يُحْيِي هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلى حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۲۵۹﴾
یا چون آن کس که بر دهکده‌ای گذر کرد(1) که سقف [بنا]هایش فرو ریخته بود؛ [با خود] گفت: چگونه خدا [اهالی] این [دهکده] را پس از مرگشان زنده می‌کند(2)؟ خدا به مدّت یکصد سال او را به حال مرگ نگاه داشت، آنگاه او را برانگیخت؛ [و] گفت: چه مدّت در این حال ماندی؟ گفت: یک روز یا پاسی از روز؛ گفت: نه، صد سال است که در این حال هستی، به غذا و آشامیدنی‌ات نگاه کن که هنوز دگرگون نشده است؛ و الاغت را ببین [که چگونه پوسیده و متلاشی شده است؛ تا پاسخ خود را بیابی] و تا تو را آیتی [در مورد رستاخیز] برای مردم قرار دهیم و [اکنون] نگاه کن به استخوانها[ی الاغت] که چگونه آنها را به هم پیوند می‌دهیم و گوشت به آنها می‌پوشانیم؛ چون بر او روشن شد، گفت: [به یقین] می‌دانم که خدا بر هر کاری تواناست.43
بقره (2)
259
غالب مفسّران گفته‌اند: این شخص یکی از پیامبران بوده و برخی هم گفته‌اند «عُزَیر» بوده است. لازم به یادآوری است که «قریه» در قرآن به هرگونه مراکز تجمع ساکنان گفته می‌شود اعم از شهرهای کوچک و بزرگ یا دهکده و آبادی‌‌های مختلف.
در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که چگونه آن شخصیت - که در ردیف پیامبران بوده - در این مورد شک کرده است. با توجّه به آیه بعدی 260 بقره(2) در رابطه با ابراهیم(ع)، باید گفت این شخصیت نیز برای اطمینان قلبش می‌خواسته است نوعی مشاهده عینی داشته باشد.
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۲۶۰﴾
و [به یاد آر] هنگامی(1) که ابراهیم گفت: صاحب‌اختیارا، به من بنمای که مردگان را چگونه زنده خواهی کرد؟ گفت: مگر باور نداری؟ گفت: چرا، ولی برای آنکه قلبم مطمئن شود(2)؛ [خدا] گفت: چهار [نوع] از پرندگان را بگیر و آنها را [کشته و] با هم بیامیز سپس هر قسمت از آنها را بر سر کوهی قرار بده، آنگاه آنها را فرا خوان تا شتابان به سوی تو آیند؛ و بدان که خدا فرا دستی فرزانه است.44
بقره (2)
260
دو واژه «إذ» و «إذا» هر دو به معنی «هنگامی که» است، با این تفاوت که «اذ» مربوط به گذشته، و «اذا» مربوط به آینده می‌باشد.
فخر رازی عقیده دارد که ابراهیم‌ع این درخواست را به خاطر قومش مطرح کرد؛ زیرا پیروان انبیای گذشته چنین درخواستهایی را مطرح می‌کردند و یک مورد دیگر آن در آیه 153 نساء(4) آمده است؛ واللّه اعلم.
مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ ﴿۲۶۱﴾
مَثَل [زندگی] آنان که اموال خویش را در راه خدا انفاق می‌کنند، همچون دانه ایست که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه یکصد دانه باشد؛ و خدا [پاداش] هر که را بخواهد [و شایسته بداند]، چندبرابر خواهد کرد؛ که خدا فراخی‌بخش و داناست.44
بقره (2)
261
الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿۲۶۲﴾
کسانی که اموال خویش را در راه خدا انفاق می‌کنند و در پی آن منّت و آزاری روا نمی‌دارند، پاداش آنها نزد صاحب‌اختیارشان [محفوظ] است؛ و ترس و اندوهی نخواهند داشت(1).44
بقره (2)
262
چگونگی پاداش آنان را در آیات 127 انعام(6) و 27 و 28 فجر(89) ملاحظه فرمایید؛ ضمناً معنی و مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 123 طه(20) آمده است.
قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُها أَذىً وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ ﴿۲۶۳﴾
گفتاری شایسته و گذشتن [بزرگوارانه از اصرار آنان] بهتر از انفاقی است که [منّت و] آزاری در پی داشته باشد؛ و [بدانید که] خدا بی‌نیازی است بردبار.44
بقره (2)
263
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ ﴿۲۶۴﴾
ای ایمان‌آوردگان(1)، انفاقهای خود را به سبب منّت و آزار تباه نسازید، مانند کسی که مال خود را برای نمایش به مردم انفاق می‌کند و به خدا و روز واپسین باور ندارد؛ مَثَل او مَثَل تخته سنگی است که بر آن [پرده‌ای از] خاک نشسته و [ناگاه] بارانی تند بر آن ببارد و سنگ را کشت ناپذیر باقی گذارد؛ [ریاکاران نیز] بهره‌ای از دستاوردشان نخواهند داشت؛ و خدا انکارورزان را هدایت نخواهد کرد.44
بقره (2)
264
به زیرنویس آیه 29 نساء(4) و زیرنویس اول آیه 267 بقره(همین سوره) توجه فرمایید.
وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿۲۶۵﴾
مَثَل [زندگی] آنان که اموال خویش را در طلب خشنودی خدا(1) و تثبیت شخصیت خویش انفاق می‌کنند، همچون بوستانی است بر فراز پشته‌ای که بارانی تند بر آن ببارد و دوبرابر [معمول] به بار نشیند؛ و اگر نه بارانی تند، باران آرامی [به آن برسد]؛ و خدا به آنچه می‌کنید بیناست.45
بقره (2)
265
موارد خشنودی خدا از بنده، همواره خشنودی بنده را از خدا به دنبال خواهد داشت؛ چنانکه در آیات 119 مائده(5) ، 100 توبه(9) ، 22 مجادله(58) ، 28 فجر(89) ، 8 بینه(98) ملاحظه می‌فرمایید.
أَ يَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِيهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿۲۶۶﴾
آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور در اختیار داشته باشد که نهرها در دامن آن جریان داشته و همه میوه‌ها در آن باغ برای او [فراهم] باشد و با داشتن فرزندان خردسال، [ضعف و] پیری بر او عارض شده باشد، به ناگاه تندبادی آتش‌زا بر آن باغ افتد و شعله‌ور گردد؟ [انفاقهای آلوده به منّت، همین گونه نتایج دارد] خدا آیات خود را این گونه برای شما به روشنی بیان می‌کند، بسا که بیندیشید.45
بقره (2)
266
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿۲۶۷﴾
ای ایمان‌آوردگان(1)، از نعمتهای پاکیزه دستاورد خویش و محصولاتی که از زمین برای شما رویانده‌ایم، انفاق کنید و آهنگ انفاق از قسمتهای نامرغوب آن مکنید، در حالی که خود حاضر به پذیرفتن آن نیستید(2)، مگر از روی چشم پوشی؛ و بدانید که خدا بی‌نیاز و شایسته ستایش است.45
بقره (2)
267
ضمیر مذکر که در عبارت یا ایهاء الذین آمنوا به کار برده شده، بنا به قاعده تغلیب است، و منظور تمامی مؤمنان از زن و مرد می‌باشد. در عباراتی از قبیل «سلام علیکم» و غیره نیز به دلیلِ همین قاعده تغلیب، ضمیر مذکر به کار می‌رود که از قوانین رایج زبان عرب است.
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 92 آل‌عمران(3) آمده است.
الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ ﴿۲۶۸﴾
[به هنگام ضرورت انفاق] شیطان شما را از فقر می‌ترساند و به بی‌شرمی [و بخیلی] وادارتان می‌کند(1)، و[لی] خدا به شما نوید آمرزش و افزون‌بخشی خویش را می‌دهد؛ و خدا فراخی‌بخش و داناست.45
بقره (2)
268
محدودیت تأثیر وسوسه‌های شیطان را در آیات 99 و 100 نحل(16) ملاحظه فرمایید.