وَ إِذا رَأَى الَّذِينَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ ﴿۸۵﴾
و چون ستمگران مجازات را مشاهده کنند، نه مجازاتشان سبک خواهد شد و نه مهلت [عذرخواهی] یابند(1).276
نحل (16)
85
مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 53 کهف(18) آمده است.
وَ إِذا رَأَى الَّذِينَ أَشْرَكُوا شُرَكاءَهُمْ قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَكاؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِكَ فَأَلْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكاذِبُونَ ﴿۸۶﴾
هنگامی(1) که شرک‌‌‌ورزان معبودان خود را [که به جای خدا نشانده بودند] ببینند، می‌گویند: صاحب‌اختیارا، اینها معبودان ما هستند که به جای تو آنان را [به بزرگی] می‌خواندیم، ولی معبودان به آنان پاسخ می‌دهند که شما دروغ‌پردازید [و با انگیزه نفع‌طلبی به دنبال ما افتادید(2)].276
نحل (16)
86
دو واژه «إذ» و «إذا» هر دو به معنی «هنگامی که» است، با این تفاوت که «اذ» مربوط به گذشته، و «اذا» مربوط به آینده می‌باشد.
به آیه 67 زخرف(43) توجّه فرمایید؛ ضمناً مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیات 81 و 82 مریم(19) آمده است.
وَ أَلْقَوْا إِلَى اللَّهِ يَوْمَئِذٍ السَّلَمَ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ ﴿۸۷﴾
و در آن روز همگی در پیشگاه خدا سر تسلیم فرود آورند و بتهایی که به باطل عَلَم می‌کردند، از نظرشان ناپدید گردد.276
نحل (16)
87
الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ بِما كانُوا يُفْسِدُونَ ﴿۸۸﴾
و کسانی که انکار ورزیدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند(1)، به سزای تبهکاریشان، مجازاتی بر مجازاتشان می‌افزاییم(2)277
نحل (16)
88
مصداقهای «بازداشتن از راه خدا» را در آیات 168 آل‌عمران(3) ، 18 احزاب(33) و نیمه دوّم آیه 81 توبه(9) ملاحظه فرمایید.
علت این افزایش مجازات را در آیه 25 نحل(همین سوره) ملاحظه فرمایید.
وَ يَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهِيداً عَلى هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ ﴿۸۹﴾
[به یاد آر] روزی را که از هر امّتی گواهی از خودشان برانگیزیم و تو را بر این ملّت به گواهی آریم(1)؛ و قرآن را بر تو نازل کردیم که بیان هر امر [تربیتی] است و هدایت و رحمت و بشارت است برای افرادی که [در قبال خدا(2)] تسلیمند.277
نحل (16)
89
توضیح بیشتر مفهوم این قسمت از آیه را در آیات 41 و 42 نساء(4) ملاحظه فرمایید.
برای توجیه افزوده، با آیه 131 بقره(2) مقایسه فرمایید.
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴿۹۰﴾
خدا به عدالت و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از بی‌شرمی و کار ناپسند و حسد و برتری‌خواهی بازمی‌دارد؛ شما را اندرز می‌دهد، بسا که پند پذیرید(1).277
نحل (16)
90
واژه «تَذَکرون» در اصل «تَتَذَکرون» است. آیه 17 نحل(همین سوره) نیز از همین مقوله است.
وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَيْمانَ بَعْدَ تَوْكِيدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلاً إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ ﴿۹۱﴾
چون با خدا پیمان بستید، بدان وفا کنید و سوگندها[ی خود(1)] را پس از تأکید آن مشکنید، در حالی که خدا را بر خود ضامن قرار داده‌اید؛ بی‌گمان خدا به رفتارتان آگاه است.277
نحل (16)
91
ایمان: جمع یمین: سوگندها.
وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَيْمانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما يَبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ ما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ ﴿۹۲﴾
همانند آن زن که رشته تابیده خویش را پس از استحکام به صورت بازگشوده(1)، گسست، نباشید. سوگندهای خویش را میان خود وسیله فریب قرار می‌دهید، تا گروهی مال بیشتری از گروه دیگر به دست آورد. خدا شما را بدین وسیله می‌آزماید و روز رستاخیز موارد اختلافتان را برای شما روشن خواهد کرد.277
نحل (16)
92
انکاث: جمع نِکث: رشته بازگشوده.
وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۹۳﴾
اگر خدا می‌خواست، شما را امّتی واحد [و موحّد] قرار می‌داد(1)، ولی [پدیده اختیار را مقرّر داشت و بر اساس آن(2)] هر که را بخواهد، گمراه(3) و هر که را بخواهد، هدایت کند(4)؛ و مسلّماً از رفتار خود بازپرسی خواهید شد.277
نحل (16)
93
برای روشن‌تر شدن و توجیه افزوده، به آیه 9 نحل(16) توجّه فرمایید؛ در مورد توجیه افزوده به آیات 99 یونس(10) و 13 سجده(32) هم توجّه فرمایید.
برای توجیه افزوده، به آیه 3 انسان(76) توجّه فرمایید.
به آیه 27 ابراهیم(14) و یضل اللّه الظالمین توجّه فرمایید؛ در آیات 34 و 74 غافر(40) هم به ترتیب تصریح شده که خدا اسرافگران و انکارورزان را گمراه می‌کند.
به آیه 11 تغابن(64) و من یؤمن باللّه یهد قلبه توجّه فرمایید؛ و برای توضیح بیشتر و کامل تر، به زیرنویس سوّم آیه 142 بقره(2) مراجعه فرمایید.
وَ لا تَتَّخِذُوا أَيْمانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ لَكُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ ﴿۹۴﴾
سوگندهای خویش را میان خود وسیله فریب یکدیگر قرار ندهید، مبادا که گامی پس از استوارشدنش متزلزل گردد و گرفتار عواقب سوء بازداشتن از راه خدا [و کیفر پیمان شکنی] شوید، و مجازاتی بزرگ دامنگیرتان شود.278
نحل (16)
94