الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقِينَ هُمُ الْفاسِقُونَ ﴿۶۷﴾
مردان و زنان دورو، همه بر کیش یکدیگرند، به ناپسند فرا می‌خوانند و از رفتار شایسته بازمی‌دارند و دست خود را [از انفاق و خیر] می‌بندند؛ خدا را فراموش کردند، خدا [هم] آنان را به فراموشی سپرد(1)؛ زیرا دورویان منحرفند.197
توبه (9)
67
مفهوم عبارت اخیر را به بیان کامل‌تر در آیه 51 اعراف(7) ملاحظه فرمایید؛ به آیات 126 طه(20) و 19 حشر(59) هم در همین زمینه توجّه فرمایید. لازم به یادآوری است که در بخش انتهایی آیه 64 مریم(19) آمده است: «خدای تو فراموشکار نیست» بنابراین، منظور از فراموشی خدا، در اینجا بی‌اعتنایی است و عبارت مورد بحث از نوع هنر مشاکله در کلام است. شبیه همین عبارت در آیات 14 و 15 بقره(2) و 40 شوری(42) و آیات دیگری از قرآن آمده که آنها هم از همین مقوله است.
وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها هِيَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ ﴿۶۸﴾
خدا به مردان و زنان دورو و انکارورزان وعده آتش دوزخ داده است که جاودانه در آن به سر برند؛ و همین بر آنان بس؛ خدا نفرینشان کرده است و مجازاتی پاینده دارند(1).197
توبه (9)
68
وضع افرادی که نقطه مقابل این گروه هستند، در آیه 72 توبه(همین سوره) آمده است.
كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ كَالَّذِي خاضُوا أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ ﴿۶۹﴾
[روش شما دورویان] به سان پیشینیان شماست(1) که نیرویی فزونتر و اموال و فرزندان بیشتر داشتند؛ آنان [با دورنگی] از بهره خود برخوردار شدند و شما نیز همچون پیشینیانتان از بهره خود برخوردار شدید. شما به بیهوده‌‌‌گویی مشغول شدید، همان‌گونه که آنان مشغول شدند؛ [آگاه باشید که] تلاششان در دنیا و آخرت بر باد رفت(2) و زیانکارند.198
توبه (9)
69
این عبارت در حقیقت، توضیح «بعضهم من بعض» در آیه 67 توبه(همین سوره) است که دورویان، چه معاصران و چه گذشتگان همه یک گروه هستند.
به مثالهایی در این زمینه در آیات 18 ابراهیم(14) و 39 نور(24) توجّه فرمایید.
أَ لَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِيمَ وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿۷۰﴾
مگر سرگذشت پیشینیانشان [چون] قوم نوح و عاد(1) و ثمود(2) و قوم ابراهیم و اهالی مدین(3) و شهرهای زیر و روشده [قوم لوط(4)] به آنان نرسیده است که رسولانشان نشانه‌های روشن بر ایشان عرضه کردند [و چون پذیرا نبودند، هلاک شدند]؟ خدا بر آن نبود که بر آنان ستم کند، بلکه آنان خود در حق خویش ستم می‌کردند.198
توبه (9)
70
قوم هود که به وسیله بادهای سخت نابود شدند؛ در آیات 65-71 اعراف(7) توضیحاتی در مورد قوم عاد در رابطه با پیامبرشان (هود) آمده است.
قوم صالح که با زلزله سختی نابود شدند؛ در آیات 73-79 اعراف(7) توضیحاتی در مورد قوم ثمود و پیامبرشان (صالح) آمده است.
قوم شعیب که با زلزله نابود شدند؛ در آیات 85-91 اعراف(7) توضیحاتی در مورد قوم شعیب آمده است.
«مؤتفکات» به معنی زیر و رو شده‌هاست از ماده «افک» و منظور منطقه سکونت قوم لوط است که با زلزله زیر و رو گردید؛ در آیات 80-84 اعراف(7) توضیحاتی در مورد قوم لوط در رابطه با پیامبرشان آمده است.
وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۷۱﴾
مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگرند، به رفتار شایسته فرا می‌خوانند و از ناپسند بازمی‌دارند(1)، نماز برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خدا و رسولش اطاعت می‌کنند؛ خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار خواهد داد، که بی‌گمان فرا دستی فرزانه است.198
توبه (9)
71
عکس این تعریف را در مورد دورویان در آیه 67 توبه(همین سوره) ملاحظه فرمایید.
وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴿۷۲﴾
خدا به مردان و زنان با ایمان باغهایی [از بهشت] وعده داده که نهرها در دامن آن جاری است و [نیز] مساکنی نیکو در باغهای پاینده بهشت که جاودانه در آن به سر برند، ولی خشنودی خدا [از همه این نعمات] برتر است(1)؛ این است همان کامیابی بزرگ.198
توبه (9)
72
رضایت خدا از بندگان، متقابلاً، موجب رضایت بندگان از خدا خواهد بود رضی اللّه عنهم و رضوا عنه آیات 119 مائده(5) ، 100 توبه(همین سوره) ، 22 مجادله(58) و 8 بینه(98).
يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿۷۳﴾
ای پیامبر، با انکارورزان و دورویان مبارزه کن(1) و بر آنان سخت گیر؛ جایگاهشان دوزخ است؛ و بد سرانجامی است.199
توبه (9)
73
باید توجّه داشت که پیامبر اسلام در برابر دورویان، هرگز دست به شمشیر نبرد. علاّمه طباطبایی در المیزان گفته است: جهاد و مجاهدت به معنی نهایت کوشش در مقاومت است، چه به زبان باشد، چه به دست، تا آنجا که می‌تواند منتهی به کارزار شود. در قرآن بیشتر در معنی کارزار استعمال شده ولی در غیرکارزار هم به کار رفته مثل آیه 69 عنکبوت(29) و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا.
يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلاَّ أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِيماً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ ﴿۷۴﴾
به خدا سوگند یاد می‌کنند که [ناشایست] نگفته‌اند(1)، و[لی] قطعاً سخنان کفرآمیز بر زبان رانده‌اند و پس از اسلام آوردنشان، به انکار روی برده‌اند و آهنگ [دسیسه‌ای] کردند که بدان نایل نشدند(2)؛ و به انکار و مخالفت برنخاستند، مگر [بعد از] آنکه خدا و رسولش آنان را به فزون‌بخشی خود بی‌نیاز کردند! [در حالی که جا داشت سپاسگزاری کنند، با این حال] اگر توبه کنند، برای خودشان بهتر است(3) و اگر روی برتابند، خدا آنان را به مجازاتی دردناک در دنیا و آخرت کیفر خواهد داد؛ و در زمین [نیز] کارساز و یاوری نخواهند داشت.199
توبه (9)
74
اشاره به گفتار عبداللّه اُبَی سردسته دورویان است که در آیه 8 منافقون(63) آمده است.
مجمع‌البیان نقل کرده است که یک عدّه ده نفری از دورویان توطئه کرده بودند که پیامبر را در مراجعت از تبوک در گردنه‌ای به نام عقبه به قتل برسانند، ولی نقشه آنان با هشیاری پیامبر عقیم ماند.
یک: مخفف یکن، و در اصل «یکونُ» بوده.
وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ ﴿۷۵﴾
بعضی از آنان با خدا پیمان بسته‌اند که اگر خدا از فزون‌بخشی خود [مالی] به ما عطا کند، انفاق خواهیم کرد(1) و در زمره شایستگان خواهیم بود؛199
توبه (9)
75
«لنصّدقنّ» از باب تفعل است که دو حرف تأکید به آن اضافه شده و در اصل «لنَتَصّدقنّ» بوده است.
فَلَمَّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ ﴿۷۶﴾
و[لی] وقتی که [خدا] از فزون‌بخشی خود به آنان عطا کرد، نسبت به آن بخل ورزیدند و در حال اعراض [از عهد خود] روی برتافتند.199
توبه (9)
76