وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً ﴿۱۱۰﴾
هر که عمل ناشایستی مرتکب شود یا به خویش ستم کند، آنگاه [متنبه شده] از خدا آمرزش بخواهد، خدا را آمرزگاری مهربان خواهد یافت(1)؛96
نساء (4)
110
به آیه 18 نساء(همین سوره) توجّه فرمایید.
وَ مَنْ يَكْسِبْ إِثْماً فَإِنَّما يَكْسِبُهُ عَلى نَفْسِهِ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً ﴿۱۱۱﴾
و هر که گناهی مرتکب شود، بی‌گمان به زیان خویش مرتکب شده است(1)؛ و خدا دانایی است فرزانه.96
نساء (4)
111
به آیه 164 انعام(6) و لا تکسب کل نفس الا علیها و لا تزر وازره وزر اخری و نیز به آیه 46 فصلت(41) توجّه فرمایید.
وَ مَنْ يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً ﴿۱۱۲﴾
و هر که خطایی یا گناهی مرتکب شود، آنگاه بی‌گناهی را به آن متهم کند، بار بهتان و گناهی آشکار را به دوش کشیده است.96
نساء (4)
112
وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيماً ﴿۱۱۳﴾
اگر افزون‌بخشی و رحمت خدا بر تو نبود، گروهی از دشمنان درصدد گمراه کردن تو بودند، و[لی] تنها خود را گمراه می‌کنند و هیچ زیانی به تو نمی‌رسانند(1). خدا بر تو کتاب و دانشِ توأم با بینش نازل کرد و آنچه را که نمی‌توانستی بدانی به تو آموخت(2)؛ و افزون‌بخشی خدا نسبت به تو فراوان است.96
نساء (4)
113
مفهوم آیه به بیان دیگر خطاب به عموم در آیه 105 مائده(5) یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیکم أَنفُسَکم لا یضُرُّکم مَن ضَلَّ إِذَا اهتَدَیتُم إِلَی اللّه مَرجِعُکم جَمِیعا فَینَبِّئُکم بِما کنتُم تَعمَلُونَ و آیه 7 اسراء(17): اِن اَحسَنتُم اَحسَنتُم لاَنفُسِکم و اِن اَسَأتُم فَلَها و نیز خطاب به مردم کجرفتار در آیه 23 یونس(10): یا ایها النّاسُ اِنّما بَغیکم عَلی اَنفُسِکم آمده است.
به آیه 52 شوری(42) توجّه فرمایید.
لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً ﴿۱۱۴﴾
در بسیاری از نجواهای آنان [هیچ نظر] خیری نیست(1)، مگر [در گفتار] کسی که توصیه به انفاق و شایستگی و اصلاح میان مردم کند؛ و هر که در طلب خشنودی خدا(2) چنین کند، پاداشی بزرگ به او خواهیم داد.97
نساء (4)
114
به آیات 9-10 مجادله(58) هم توجّه فرمایید.
موارد خشنودی خدا از بنده، همواره خشنودی بنده را از خدا به دنبال خواهد داشت؛ چنانکه در آیات 119 مائده(5) ، 100 توبه(9) ، 22 مجادله(58) ، 28 فجر(89) و 8 بینه(98) ملاحظه می‌فرمایید.
وَ مَنْ يُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدى وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً ﴿۱۱۵﴾
هر که پس از روشن شدن راه هدایت، [باز هم] با رسول به مخالفت برخیزد و راهی جز راه مؤمنان(1) را پیروی کند، او را به راهی که انتخاب کرده است، واگذاریم و به دوزخش درآوریم که بد سرانجامی است.97
نساء (4)
115
منظور از «راه مؤمنین» اطاعت از پیامبر است که اطاعت او، اطاعت خداست و من یطع الرسول فقد اطاع اللّه 80 نساء(4).
إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعِيداً ﴿۱۱۶﴾
خدا این [گناه را] که برایش [در قدرت] شریک قائل شوند نمی‌بخشد، و[لی] غیر از آن را برای هر که بخواهد [و شایسته بداند]، می‌بخشد؛ و هر که برای خدا شریک قائل شود، در گمراهی بی‌پایانی افتاده است(1)97
نساء (4)
116
عقوبت شرک به بیان دیگر در آیات 48 نساء(همین سوره) و 72 مائده(5) نیز آمده است. همچنین مفهوم نهی و تحذیر از شرک و دعا و ندای مِن دونِ اللّه ، به بیانات گوناگون در دهها آیه بیان شده است، از جمله در آیات 116 نساء(4) ، 56 انعام(6) ، 194 اعراف(7) ، 106 یونس(10) ، 22 و 56 اسراء(17) ، 52 کهف(18) ، 73 حج(22) ، 117 مؤمنون(23) ، 213 شعراء(26) ، 88 قصص(28) ، 42 عنکبوت(29) ، 22 سبأ(34) ، 14 فاطر(35) ، 66 غافر(40) و 18 جن(72).
إِنْ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ إِناثاً وَ إِنْ يَدْعُونَ إِلاَّ شَيْطاناً مَرِيداً ﴿۱۱۷﴾
آنان به جای خدا جز موجودات اثرپذیر(1) و جز شیطان متمرد را [تکیه‌گاه خود] نمی‌خوانند(2)؛97
نساء (4)
117
«اناث» جمع انثی است و معنی اصلی ریشه لغوی «انثی»، موجود اثرپذیر و قابل‌انعطاف است و «ماده» مفهوم بعدی است برای این کلمه؛ مفردات راغب و تفسیرهای المیزان و نمونه به تفصیل در این مورد توضیح داده‌اند. قرآن طاغوت‌‌ها و معبودان دروغین را از این جهت «انثی» نامیده که در برابر اراده خدا و جنبش مردم بساطشان به سرعت برچیده خواهد شد. عرب می‌گوید «انث الحدید» یعنی آهن نرم شده، و در «اناث» معنی تأثر و انفعال نهفته است.
به آیه 3 فرقان(25) توجّه فرمایید.
لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِكَ نَصِيباً مَفْرُوضاً ﴿۱۱۸﴾
... که خدا نفرینش کرد و [شیطان] گفت: از بندگان تو سهم معینی را [به خدمت] خواهم گرفت(1)؛97
نساء (4)
118
ابتدا به آیات 82 و 83 ص(38) و بعد به آیات 99 و 100 نحل(16) توجّه فرمایید.
وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِيناً ﴿۱۱۹﴾
و آنان را گمراه ساخته و به آرزوهای باطل می‌افکنم و وادارشان می‌کنم که گوش [پاره‌ای از] دامها را بشکافند [و آن را حرام تلقّی کنند(1) و با این کار] آفرینش الهی را تغییر دهند؛ و هر که شیطان را به جای خدا کارساز خود برگزید، محقّقاً زیان آشکاری کرده است(2).97
نساء (4)
119
برای توضیح چگونگی موارد آن به آیه 103 مائده(5) و زیرنویس آن رجوع فرمایید.
معنی و مفهوم دو آیه 118 و 119 به بیان دیگر در آیات 16 و 17 اعراف(7) و 268 بقره(2) آمده است.