الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ وَ اللاَّتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً ﴿۳۴﴾
شوهران قوامبخش [زندگی] زنانند(1)، زیرا خدا [از نظر نیروی جسمی] آنها را بر زنان برتری بخشیده(2) و [برای هزینه زندگی مشترک] از اموال خود خرج می‌کنند؛ بنابراین زنان شایسته، فرمانبردار [خدا(3)] هستند و در غیاب [همسر]، پاسدار [حقوق او] می‌باشند، زیرا خدا حقوق زنان را [با الزامِ مردان به قوامِ زندگی بودن و پرداخت نفقه] حفظ کرده است؛ امّا زنانی را که از سرکشی و ترک وظیفه‌شان [و طبعا از فاجعه طلاقشان] ترس دارید، [ابتدا] اندرزشان دهید و [اگر مؤثّر نیفتاد] در بستر(4) از آنان کناره بگیرید، [اگر باز هم بی‌نتیجه ماند، ناگزیر] با آنان برخورد کنید(5)، ولی اگر [در مورد وظایفی که بر عهده دارند] از شما اطاعت کردند، بر آنان بهانه‌ای مجویید، که خدا بلندپایه و بزرگ است.84
نساء (4)
34
«قوّامون» جمع «قوّام» و «قوّام» صیغه مبالغه «قائم» است به معنی ایستاده و در مورد خانواده، قوّام کسی را می‌گویند که برای تمشیت امور خانواده قیام کند و همواره در تلاش باشد. ولی به طور کلی «قوّامون» کسانی هستند که پیوسته در انجام وظایف خود می‌کوشند. این کلمه در آیات 135 نساء(4) و 8 مائده(5) نیز آمده است. در آیه مورد بحث در حقیقت به وظیفه حفاظت و حراست از خانواده که به طور فطری و طبیعی بر عهده مردان است، اشاره شده و مورد تأکید قرار گرفته است.
منظور، برتری از نظر نیروی جسمانی است، نه برتری مقامی که معیار آن در آیه 13حجرات(49) آمده، اِنَّ اکرَمکم عِنداللّه اتقاکم.
در تفسیر طبری ذیل آیه 43 آل‌عمران(3)از قول پیامبر نقل شده که هر جا در قرآن ذکر قنوت گردیده، منظور فرمانبرداری از خداست؛ آیات 116 ، 238 بقره(2) ، 43 آل‌عمران(3) ، 120 نحل(16) و 26 روم(30) در این مورد صراحت دارد و سایر آیات که موضوع قنوت در آن آمده است مثل آیات 17 آل‌عمران(3) ، 35 احزاب(33) ، 9 زمر(39) و 5 و 12 تحریم(66) به چیزی جز خدا نمی‌تواند تعبیر شود
مضاجع: جمع مَضجَع: بِستر.
به دلیل مفاد آیه بعد که بحث داوری برای پیشگیری از جدایی و توافق احتمالی مطرح شده، مسائل این آیه نیز که مقدمه آیه بعدی است، مربوط به موقعی است که خطر متارکه به علت برتری‌جویی و خیره‌سری زن به طور جدّی مطرح شده است و برای پرهیز از پدیده طلاق، آزمایش و تحمّل مشکلات کوچکتر، البته عاقلانه است.
وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً خَبِيراً ﴿۳۵﴾
و اگر [مشکل زوج حل نشد و] از ناسازگاری میان آنان ترس داشتید، [باز هم برای پرهیز از متارکه،] داوری از خانواده مرد و داوری از خانواده زن انتخاب کنید؛ اگر [زن و شوهر] سرِ سازگاری داشته باشند، خدا آنان را به توافق خواهد رساند، که خدا دانایی است آگاه.84
نساء (4)
35
وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُوراً ﴿۳۶﴾
خدای را بندگی کنید و هیچ چیز [و هیچ کس] را [در توان و تدبیر] با او شریک نشمارید و نسبت به پدر و مادر، خویشاوندان، یتیمان، بینوایان، همسایگان نزدیک و دور، و معاشران، در راه ماندگان و نیز اسیرانی که در اختیار شما هستند، [به شایستگی] نیکی کنید، که خدا افراد متکبّر و فخرفروش را دوست ندارد؛84
نساء (4)
36
الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ يَكْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ عَذاباً مُهِيناً ﴿۳۷﴾
همان افرادی که بخل می‌ورزند و مردم را به بخل وامی دارند و مالی را که خدا از فزون‌بخشی خود به آنها عطا کرده است، پنهان می‌دارند؛ [اینان ناسپاسند] و برای ناسپاسان مجازاتی ذلّت‌بار آماده کرده‌ایم؛84
نساء (4)
37
وَ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ يَكُنِ الشَّيْطانُ لَهُ قَرِيناً فَساءَ قَرِيناً ﴿۳۸﴾
و [نیز] کسانی [هم] که اموالشان را برای نمایش به مردم انفاق می‌کنند و به خدا و روز واپسین باور ندارند(1)؛ [شیطان همدم آنهاست] و هر که شیطان همدم اوست(2)، بد همدمی دارد.85
نساء (4)
38
آیه به نحوی، بیان آیه 264 بقره(2) است.
به آیه 83 مریم(19) توجّه فرمایید.
وَ ما ذا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ وَ كانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيماً ﴿۳۹﴾
چه زیانی به آنان می‌رسید اگر به خدا و روز واپسین باور می‌داشتند و از آنچه خدا روزیشان کرده، انفاق می‌کردند؟ و خدا به احوالشان داناست(1).85
نساء (4)
39
این آیه یکی از موارد آیاتی است که به وضوح اختیار انسان را در انتخاب راه و چگونه بودن خویش می‌رساند.
إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضاعِفْها وَ يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِيماً ﴿۴۰﴾
به راستی خدا همسنگ ذرّه‌ای ستم نمی‌کند؛ و اگر [در کارنامه کسی] حسنه‌ای باشد، چندبرابرش می‌کند(1) و از جانب خود پاداشی بزرگ خواهد داد.85
نساء (4)
40
به آیه 261 بقره(2) و نیمه اوّل آیه 160 انعام(6) توجّه فرمایید.
فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً ﴿۴۱﴾
آنگاه که از هر امّتی گواهی آوریم و تو را [در مورد ابلاغ پیامهای ما(1)] بر این مردم گواه آوریم، [حال و روز این ناباوران] چگونه است؟85
نساء (4)
41
با آیه 117 مائده(5) از نظر نحوه گواهی دادن پیامبران مقایسه فرمایید.
يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً ﴿۴۲﴾
در آن روز انکارورزانی که با رسول به نافرمانی برخاستند، آرزو می‌کنند کاش با خاک یکسان شوند(1)؛ و هیچ سخنی را از خدا کتمان نتوانند کرد.85
نساء (4)
42
همین معنی به صورت روشن‌تر در آیه 40 نبأ(78) آمده است.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا غَفُوراً ﴿۴۳﴾
ای ایمان‌آوردگان، در حال مستی(1) به نماز نایستید، تا زمانی که بدانید چه می‌گویید و نه هم در حال جنابت، تا وقتی غسل کنید، مگر اینکه مسافر باشید؛ و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از آبریزگاه(2) آمد و یا با زنان آمیزش داشتید و به آب دسترسی نداشتید، بر خاک پاکی تیمم کنید و به چهره‌ها و دست‌هاتان بکشید، که خدا گذشت‌‌کننده و آمرزگار است.85
نساء (4)
43
سکاری: جمع سَکران: مست.
غائط: به معنی زمین پست یا گودال است، چون در آن دوران دستشویی و مستراح به صورت امروز در محل محفوظ دوربسته وجود نداشت از زمین‌‌های گود استفاده می‌کردند.