يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿۲۶۷﴾
ای ایمانآوردگان(1)، از نعمتهای پاکیزه دستاورد خویش و محصولاتی که از زمین برای شما رویاندهایم، انفاق کنید و آهنگ انفاق از قسمتهای نامرغوب آن مکنید، در حالی که خود حاضر به پذیرفتن آن نیستید(2)، مگر از روی چشم پوشی؛ و بدانید که خدا بینیاز و شایسته ستایش است.45
بقره (2)
267
ضمیر مذکر که در عبارت یا ایهاء الذین آمنوا به کار برده شده، بنا به قاعده تغلیب است، و منظور تمامی مؤمنان از زن و مرد میباشد. در عباراتی از قبیل «سلام علیکم» و غیره نیز به دلیلِ همین قاعده تغلیب، ضمیر مذکر به کار میرود که از قوانین رایج زبان عرب است.
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 92 آلعمران(3) آمده است.
الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ ﴿۲۶۸﴾
[به هنگام ضرورت انفاق] شیطان شما را از فقر میترساند و به بیشرمی [و بخیلی] وادارتان میکند(1)، و[لی] خدا به شما نوید آمرزش و افزونبخشی خویش را میدهد؛ و خدا فراخیبخش و داناست.45
بقره (2)
268
محدودیت تأثیر وسوسههای شیطان را در آیات 99 و 100 نحل(16) ملاحظه فرمایید.
يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴿۲۶۹﴾
دانشِ توأم با بینش را به هر که بخواهد [و شایسته ببیند]، عطا کند و هر که به او دانشِ توأم با بینش داده شود، بیگمان فضیلت فراوانی به او داده شده است؛ و تنها خردمندانِ باخلوص(1) پند میپذیرند(2).45
بقره (2)
269
لفظ «اولوا» به معنی صاحبان یا دارندگان، جمع است و مفرد آن میشود «ذو». «الباب»: جمع «لُبّ» به معنی «مغز» و «خرد» است، در کلمه لُبّ معنی خلوص هم نهفته است زیرا مغز به معنی خالص هر چیزی است و اولواالالباب کسانی هستند که دانش آنها خالص است. یعنی همراه با تقوی و به دور از خودخواهی.
کلمه «یذَّکرُ»، در اصل «یتَذَکرُ» است.
وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ ﴿۲۷۰﴾
هر انفاق یا نذری که کردهاید، خدا به آن آگاه است؛ و ستمگران یاوری نخواهند داشت.46
بقره (2)
270
إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿۲۷۱﴾
اگر انفاقها را آشکار کنید [البته] نیکوست، ولی اگر آن را نهان کنید و به نیازمندان بدهید، برای خودتان بهتر است؛ و پارهای از بدیهای شما را میزداید(1)؛ و خدا به آنچه میکنید آگاه است.46
بقره (2)
271
به زیرنویس آیه 7 عنکبوت(29) مراجعه فرمایید.
لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَ ما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ ﴿۲۷۲﴾
هدایت آنان بر عهده تو نیست(1)، [تو تنها، دعوت کنندهای] ولی خدا هر که را بخواهد [و شایسته ببیند]، هدایت خواهد کرد(2)؛ و هر مالی را که انفاق کنید، به سود خود شماست؛ و جز برای طلب خشنودی خدا انفاق نکنید؛ و هر چه انفاق کنید، [پاداش آن] به طور کامل به شما میرسد و ستمزده نخواهید شد.46
بقره (2)
272
بیان روشنتر این عبارت را در آیه 56 قصص(28) ملاحظه فرمایید.
با آیه 27 رعد(13) یهدی الیه من اناب مقایسه فرمایید؛ و برای توضیح بیشتر و کامل تر، به زیرنویس سوّم آیه 142 بقره(2)، مراجعه فرمایید.
لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿۲۷۳﴾
[مخصوصا] در مورد نیازمندانی که در راه خدا درمانده شدهاند و توان تلاش در زمین ندارند و چنان در [هاله] عفافند که فرد ناآگاه آنها را بینیاز میپندارد؛ امّا از علاماتشان به وضع آنها پی میبری؛ [که به دلیل عزّت نفس] چیزی از کسی به اصرار نمیخواهند؛ و هر مالی که انفاق کنید، خدا از آن آگاه است.46
بقره (2)
273
الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿۲۷۴﴾
آنها که اموال خویش را در شب و روز، نهان و آشکار(1) انفاق میکنند، پاداششان نزد صاحباختیارشان [محفوظ] است(2)؛ و ترس و اندوهی نخواهند داشت(3).46
بقره (2)
274
انفاق نهان در مواردی که حفظ حرمت شخص ضروری است، و انفاق آشکار در مواردی که موجب تشویق و ترغیب دیگران گردد.
در این رابطه به آیه 271 بقره(همین سوره) هم توجّه فرمایید.
در این رابطه به زیرنویس آیه 262 بقره(همین سوره) مراجعه فرمایید.
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاَّ كَما يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴿۲۷۵﴾
تلاش رباخواران [در زندگی] به سان تلاش کسی است که شیطان بر اثر تماس(1) بیمنطقش کرده است؛ زیرا [همچون شیطان، دست به توجیه بیمنطق زدند و(2)] گفتند: خرید و فروش [هم] مثل رباست، در حالی که خدا خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است(3). هر که اندرزی از جانب صاحباختیارش به او رسید و [از رباخواری] بازایستاد، آنچه گذشته است مال خودش؛ و کارش با خداست؛ امّا آنان که [به این عمل] بازگردند، جاودانه دوزخیاند(4).47
بقره (2)
275
به آیه 36 زخرف(43) توجّه فرمایید.
توجیه بیمنطق شیطان را که شبیه به توجیه رباخواران است، در آیه 12 اعراف(7) ملاحظه فرمایید.
ربا اخذ اضافه در مبادله مثلین است، ولی خرید و فروش تبادل دو غیرهمجنس میباشد؛ بدین قرار دو مورد بیع و ربا تفاوت اساسی دارند.
باید توجه داشت ربا بر دو نوع است، ربای مصرف و ربای تولید که با یکدیگر تفاوت اساسی و ماهوی دارند. ربایی که در این آیات مورد نظر میباشد ربای مصرفی است که در جوامع قدیم و در عربستان شیوع داشته و به مرور زمان با بهبود وضع اقتصاد و ایجاد و گسترش صندوقهای قرضالحسنه کمتر شده است. ولی ربای تولید که کار بانکها و احیانا افراد است در قدیم وجود نداشته. به همین علت قرآن ربا را به دو نوع تقسیم نکرده است. در ربای مصرف وامگیرنده فقیرتر میشود و مورد ظلم قرار میگیرد ولی در ربای تولید وامگیرنده عادتاً بهرهمند میشود و ایجاد کار میکند و نیز تولیداتش موجب عرضه بیشتر نیازهای عمومی میشود.
يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ ﴿۲۷۶﴾
خدا [کارآیی] ربا را نابود و [نتیجه] انفاقها را فزونی میبخشد(1)؛ و خدا هر حقستیز گناهکاری را دوست نمیدارد.47
بقره (2)
276
مفهوم این آیه به بیان روشنتر در آیه 39 روم(30) آمده است.