وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلاَّ أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿۲۳۷﴾
اگر زنان را قبل از آمیزش در حالی که برای آنها تعیین مهر کرده‌اید طلاق دهید، نیمی از کابین که ملتزم شده‌اید [حق آنهاست]، مگر اینکه خود گذشت کنند و یا شوهر که [اخذ تصمیم در] امر نکاح به دست اوست گذشت کند [و تمامی مهر را بپردازد]؛ گذشت شما به تقوا نزدیکتر است؛ بزرگواری در مقابل یکدیگر را فراموش نکنید، که خدا به آنچه می‌کنید بیناست.38
بقره (2)
237
حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِينَ ﴿۲۳۸﴾
بر همه نمازها و [بویژه] نماز میانه مراقبت کنید(1) و با فرمانبرداری برای خدا به پا خیزید.39
بقره (2)
238
مفسّران در مورد اینکه منظور از نماز «وسطی» کدام یک از نمازهای پنجگانه است، نظرهای مختلفی دارند. بعضی از آنان از پیامبرص و علی(ع) نقل کرده‌اند که منظور نماز صبح است که بین شب و روز قرار دارد؛ و چون به علت ادامه خواب در معرض تلف شدن است روی آن تأکید شده است. مؤید اینکه نماز «وسطی» همان نماز صبح است، آیه 78 اسراء(17) است که در میان نمازهای پنجگانه، روی نماز صبح در آن آیه تأکید شده است؛ و دو تأکید در دو آیه، حقّا باید روی نماز واحدی باشد. برخی دیگر از مفسّران به استناد روایات دیگر، نمازهای دیگر را مطرح کرده‌اند؛ واللّه اعلم.
فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ ﴿۲۳۹﴾
ولی اگر [از خطری] ترس داشتید [نماز را به هرحال که میسر است]، پیاده یا سواره [انجام دهید(1)]؛ و چون امنیت خود رابازیافتید، [باز هم] خدا را یاد کنید(2)، که چیزهایی به شما آموخت که نمی‌توانستید بدانید(3).39
بقره (2)
239
در این مورد، در آیات 101-103 نساء(4) توضیح بیشتری داده شده؛ ضمناً رجال جمع راجل به معنی پیادگان و رکبان جمع راکب به معنی سواران است.
دو آیه متوالی فوق در مورد نماز در میان آیات احکام ازدواج و طلاق آمده و در توجیه آن مفسّران عموماً سکوت کرده‌اند. سیدقطب در تفسیر «فی‌ظلال» گفته است: بیش از شش ماه در این باره تدبّر کردم و به نتیجه نرسیدم. به نظر نگارنده این آیه که تأکید روی حفظ نمازها دارد، از آن جهت در میان آیات مربوط به طلاق آمده که توجّه دهد در جریان اختلافات زوجین که منجر به متارکه می‌شود، همواره خدا را در نظر داشته باشید تا از خودخواهی دور بمانید و خداپسندانه رفتار نمایید؛ مؤید آن آیه قبلی است که صراحتاً توجّه به تقوا و فضیلت را در جریان اختلاف نظرها که منجر به متارکه می‌شود، توصیه کرده. مؤید دیگر آن آیه 2 سوره طلاق(65) است که ضمن بحث طلاق در پایان آیه می‌فرماید: و من یتق اللّه یجعل له مخرجا. این همان حقیقتی است که در آیات 200 و 201 اعراف(7) آمده است؛ دقیقاً به این دو آیه توجّه فرمایید.
آخرت و خدا دو موضوعی بود که انسان به خودی خود نمی‌توانست آن را درک کند.
وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِي ما فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۲۴۰﴾
مردانی از شما که در آستانه مرگ قرار گیرند و همسران خود را [تنها] بگذارند، باید توصیه کنند که آنان را تا یک سال [از هزینه زندگی] برخوردار سازند و [از خانه مسکونی شوهر] خارجشان نکنند(1)، ولی اگر [به تمایل] خود خارج شدند، در مورد اقدام شایسته‌ای که درباره [زندگی] خود کنند، مسؤولیتی متوجّه شما نیست؛ [و بدانید] که خدا فرا دستی فرزانه است.39
بقره (2)
240
مفاد آیه از نظر مدت با آیه 234 بقره(2) و از نظر وجوب انفاق با آیه ارث 12 نساء(4) نسخ شده است.
وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ﴿۲۴۱﴾
زنان مطلقه [حق] بهره‌ای به شیوه شایسته دارند؛ [این حکم] سزاوار پرواپیشگان است.39
بقره (2)
241
كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿۲۴۲﴾
خدا آیات خود را این گونه برای شما به روشنی بیان می‌کند، بسا که خردورزی کنید.39
بقره (2)
242
أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ ﴿۲۴۳﴾
آیا توجّه نکردی به جمعیتی که هزاران تن بودند و [به جای دفاع در مقابل دشمن] از بیم مرگ از خانه‌های خود خارج شدند [و گریختند(1)]؟ خدا به آنها گفت: پذیرای مرگ باشید(2) [تا حیات اجتماع شما تضمین گردد]؛ آنگاه [با بیداری و پیکار ایشان] آنها را حیات بخشید؛ بی‌گمان خدا نسبت به مردم افزون‌بخشی دارد، ولی بیشترشان سپاسگزار نیستند.39
بقره (2)
243
به آیه 16 احزاب(33) توجّه فرمایید: قُل لَن ینفَعَکمُ الفِرارُ اِن فَرَرتُم مِنَ المَوتِ أوِ القَتلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلِیلاً.
آیه بعدی 244 بقره(2) مؤید ترجمه این مقطع از آیه است، واللّه اعلم؛ همچنین آیات 54 بقره(2) و 66 نساء(4) را ملاحظه نمایید.
وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿۲۴۴﴾
در راه خدا بجنگید و بدانید که خدا شنوا و داناست.39
بقره (2)
244
مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿۲۴۵﴾
کیست که [با انفاق خود] به خدا وامی نیکو(1) دهد تا برای او به دفعات چندین برابرش سازد(2)؟ خداست که سختی و گشایش پیش می‌آورد و به پیشگاه او بازگردانده می‌شوید.39
بقره (2)
245
در مورد مفهوم قرض‌‌‌الحسنه، به زیرنویس دوم آیه 12 مائده(5) توجّه فرمایید.
به آیه 261 بقره(همین سوره) توجّه فرمایید.
أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى إِذْ قالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً نُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ أَلاَّ تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلاَّ نُقاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِيارِنا وَ أَبْنائِنا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلاَّ قَلِيلاً مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴿۲۴۶﴾
آیا به [داستان] گروهی از سران دودمان یعقوب توجّه نکردی که پس از موسی از پیامبر [وقت] خود تقاضا کردند: پادشاهی برای ما انتخاب کن تا [به فرماندهی او] در راه خدا جنگ کنیم؛ [پیامبرشان] گفت: آیا چنین نیست که اگر جنگ بر شما مقرّر شود، از آن سر باز زنید؟ گفتند: چگونه ممکن است از جنگ در راه خدا خودداری کنیم، در حالی که از سرزمین خود و [از کنار] فرزندانمان رانده شده‌ایم(1)؟ و چون جنگ برآنها مقرّر شد، جز معدودی از آنان، همه از جنگ روی برتافتند [و به خود ستم کردند]؛ و خدا به حال ستمگران داناست.40
بقره (2)
246
تعلیل جنگ عینا همان تعبیری است که برای مسلمانان صدر اسلام به کار رفته؛ به آیات 39 و 40 حج(22) توجّه فرمایید؛ این آیات نشان می‌دهد که انگیزه جنگ از نظر قرآن دفاعی است نه تهاجمی.