زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴿۲۱۲﴾
زندگی دنیا در نظر انکارورزان آراسته شده است(1) و افراد با ایمان را به تمسخر می‌گیرند(2)، و[لی] پرواپیشگان در روز رستاخیز برفراز انکارورزان خواهند بود(3)؛ و خدا هر که را بخواهد، بی‌دریغ روزی می‌بخشد.33
بقره (2)
212
به آیه 25 فصلت(41) توجّه فرمایید.
به آیات 29 و 30 مطففین(83) توجّه فرمایید. ضمناً جمله انتهایی آیه با لحاظ زیبایی و روانی کلام، جابجا شده است. در مورد جابجایی کلمات در قرآن، آیه 142 اعراف(7) و زیرنویس مربوطه را ملاحظه فرمایید.
نتیجه کار را در آیات 34-36 مطففین(83) ملاحظه فرمایید.
كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۲۱۳﴾
مردم [در آغاز] امّتی واحد [و غریزی] بودند؛ [واگذاری امانتِ(1) اختیار به انسان موجب اختلاف(2) شد] آنگاه خدا پیامبران را بشارت‌‌دهنده و هشداردهنده برانگیخت و با آنها کتاب [آسمانی] را به حق نازل کرد تا میان مردم، در موارد اختلافشان داوری کند؛ و [گروهی از] همانان که کتاب آسمانی را دریافت داشته بودند، با آنکه نشانه‌های روشن بر آنان آمده بود، با انگیزه حسد و برتری‌خواهی که بینشان بود، در کتاب الهی اختلاف ورزیدند(3)؛ سپس خدا مؤمنین [واقعی] را در موارد اختلافشان نسبت به حق، بر اساس قانونمندی خویش هدایت فرمود؛ و خدا هر که را بخواهد [و شایسته ببیند]، به راه راست هدایت کند(4).33
بقره (2)
213
به آیه 72 احزاب(33) توجه فرمایید.
برای توجیه افزوده، به آیه 19 یونس(10) مراجعه فرمایید.
مجازاتشان را در آیه 159 بقره(همین سوره) ملاحظه فرمایید.
برای توجیه افزوده، به آیه 13 شوری(42) و یهدی اللّه من ینیب توجّه فرمایید؛ و برای توضیح بیشتر و کامل‌تر به زیرنویس سوّم آیه 142 بقره(2) مراجعه فرمایید.
أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ ﴿۲۱۴﴾
مگر پنداشتید [براحتی] به بهشت داخل خواهید شد، در حالی که هنوز مشابه گرفتاریهای پیشینیانتان به شما نرسیده است؟ سختی و گزند(1) به آنان رسید و چنان پریشان خاطر شدند که رسول و مؤمنان همراه او می‌گفتند: پس یاری خدا کی فرا می‌رسد(2)؟ آگاه باشید که یاری خدا نزدیک است(3).33
بقره (2)
214
«بأساء» بلا و مصیبتی است که خارج از بدن انسان است. مثل تنگدستی و مرگ عزیزان، و «ضرّاء» بلا و مصیبت مربوط به جسم انسان است از قبیل بیماری و آسیب وارده به اعضای بدن.
منظور وعده یاری ای است که در آیات 171 و 172 صافات(37) و 21 مجادله(58) آمده است.
برای روشن‌تر شدن مضمون آیه، به آیات 142 و 179 آل‌عمران(3) ، 16 توبه(9) ، 2 و 3 عنکبوت(29) و 31 محمّد(47) توجّه فرمایید.
يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿۲۱۵﴾
از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؛ بگو: هر مالی که انفاق کنید، برای پدر و مادر، نزدیکان، یتیمان، بینوایان و به راه ماندگان، رواست و [نیز] هر کار نیکی که بکنید، خدا از آن آگاه است.33
بقره (2)
215
كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ﴿۲۱۶﴾
جنگ [در راه حق] بر شما مقرّر گردید در حالی که آن را خوش ندارید(1)؛ و چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید که خیری برای شماست و چه بسا که دوستدار چیزی باشید و شرّی برای شماست؛ [مصلحت را] خدا می‌داند نه شما.34
بقره (2)
216
اینکه جنگ در راه حق چه نوع جنگی است، در آیه 190 بقره(همین سوره) توضیح داده شده است.
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِيهِ قُلْ قِتالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴿۲۱۷﴾
از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند(1)؛ بگو: جنگ در آن ماه [گناهی] است بزرگ؛ و[لی] بازداشتن [خلق] از راه خدا و مسجدالحرام و انکار [الوهیت] او و اخراج ساکنانش، نزد خدا [گناهی] بزرگتر است؛ و این فتنه از قتل شدیدتر؛ آنان پیوسته با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دین خود بازگردانند؛ و آنان که از [میان] شما، از دین خود بازگردند و به حال انکار بمیرند، تلاششان در دنیا و آخرت بر باد خواهد رفت(2) و جاودانه دوزخی خواهند بود(3).34
بقره (2)
217
اسامی ماه‌های حرام در قرآن نیامده، فقط به تعدادشان اشاره شده است؛ ولی بعضی از مفسّران با مراجعه به تاریخ گفته‌اند: ماه‌های حرام عبارتند از: ذیقعده، ذیحجّه، محرم و رجب، که سه ماه آن متوالی و یک ماه جداست. در این ماه‌ها هرگونه جنگ و خونریزی ممنوع است. حرمت این چهار ماه، سنت کهن مردم عرب از زمان ابراهیم بوده است. قرآن این سنت ابراهیمی را مورد تأیید قرار داده است. فخر رازی در تفسیر خود گفته است: «توجّه در وضع اعراب نشان می‌دهد که ماه‌های حرام و محترم شمردن خانه کعبه، موجب بقای نسل آنها در طول تاریخ شده است. اگر این عوامل از زمان ابراهیم پی ریزی نشده بود، این قوم وحشی و خونریز خود را نابود کرده بود.» قانون جنگ در اسلام را در آیه 190 بقره(همین سوره) و نیز آیات 8 و 9 ممتحنه(60) ملاحظه فرمایید. این آیه و نیز آیه 194 بقره تبصره ایست بر آن قانون؛ تبصره دیگر قانون جنگ را در آیه 61 انفال(8) ملاحظه فرمایید.
در رابطه با حبط اعمال به آیه 23 فرقان(25) و نیز مثالهایی در این زمینه در آیات 18 ابراهیم(14) و 39 نور(24) توجّه فرمایید.
در رابطه با ارتداد و مجازات آن به آیات 90 آل‌عمران(3) و 137 نساء(4) هم توجه فرمایید، سایر آیات مربوطه 86 آل‌عمران(3) و 54 مائده(5) و به طور ضمنی آیه 140 نساء(4) است.
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۲۱۸﴾
کسانی که ایمان آوردند و کسانی که در راه خدا هجرت کردند و به مبارزه برخاستند، به رحمت خدا امیدوارند، و خدا آمرزگاری است مهربان.34
بقره (2)
218
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿۲۱۹﴾
درباره مِی و قمار از تو می‌پرسند؛ بگو: در آنها گناه بزرگی است و منافعی [هم] برای مردم دارد، و[لی] گناهش از نفعش بیشتر است؛ و [نیز] از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؛ بگو: [در انفاق] میانه‌رو‌ی(1) [شایسته است]؛ خدا آیات را این گونه برای شما به روشنی بیان می‌کند، بسا که درباره دنیا و آخرت بیندیشید.34
بقره (2)
219
از نظر معنی و مفهوم کلمه «عفو» در این آیه، به آیات 67 فرقان(25) و 29 اسراء(17) توجّه فرمایید.
فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۲۲۰﴾
در مورد یتیمان از تو سؤال می‌کنند؛ بگو: سامان دادن کار آنها بهتر است [از عدم مداخله(1)]؛ و اگر با آنها معاشرت می‌کنید، [بجاست] که برادران شما هستند(2)؛ و خدا تبهکار را از درستکار تشخیص می‌دهد و اگر خدا می‌خواست، شما [مفسدین] را به ستوه می‌آورد، که فرا دستی فرزانه است.35
بقره (2)
220
منظور اصلی در این آیه این است که به علت نگرانی و سوء برداشت از آیات 152 انعام(6) و 10 نساء(4)، کناره‌گیری از سامان دادن امور یتیمان نکنید.
لفظ «برادر» در اینجا بنابر قاعده «تغلیب» به کار رفته و شامل مرد و زن می‌شود؛ چنانکه در آیه 176 نساء(4) می‌فرماید و ان کانوا اخوة رجالا و نساء (اگر میراث بران چند برادر باشند، اعمّ از زن و مرد) که واژه «اخوه» برای مجموع برادر و خواهر به کار رفته است.
وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَ لَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ اللَّهُ يَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ يُبَيِّنُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿۲۲۱﴾
با زنان بت پرست ازدواج نکنید، مگر اینکه ایمان بیاورند(1)؛ و زن اسیری که ایمان آورده، بهتر است از زن [آزاد] مشرک، اگرچه [زیبایی‌اش] شما را به شگفت آورد؛ و [دختران خود را] به ازدواج مشرکین درنیاورید، مگر آنکه ایمان بیاورند؛ و اسیر با ایمان بهتر است از مشرک [آزاد]، اگرچه [محاسنش] شما را به شگفت آورد؛ آنان به آتش فرا می‌خوانند؛ و خدا بر اساس قانونمندی خویش به بهشت و آمرزش فرا می‌خواند؛ و آیات خود را برای مردم به روشنی بیان می‌دارد، بسا که پند پذیرند.35
بقره (2)
221
آیه نشان می‌دهد که مسلمان‌‌ها در زمان پیامبرص با همه مشرکان و بت پرستان سر جنگ نداشتند و روابط با بعضی از آنها چنان بود که حتّی تصوّر ازدواج با دخترانشان می‌رفته، ولی بعضی از دستجات آنها، خودشان با مسلمین سر جنگ داشتند، به آیه 190 بقره(همین سوره) توجّه فرمایید.