شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿۱۸۵﴾
ماه رمضان [ماهی است] که در آن، قرآن به عنوان هدایت مردم و نشانه‌های روشن هدایت و معیار تمیز [حق از باطل] نازل شده است؛ پس هر که از شما در این ماه حضور داشت، روزه بگیرد؛ و هر که بیمار یا در سفر باشد، به همان تعداد از روزهای دیگر [روزه‌داری کند]. خدا برای شما آسانی می‌خواهد نه مشقّت؛ [این حکمِ قضای روزه را مقرّر کرد] تا [کار را بر شما آسان گیرد] و شما نیز تعداد آن را کامل نمایید و خدا را به پاس اینکه شما را هدایت کرده است به عظمت یاد کنید، و بسا که سپاس دارید(1).28
بقره (2)
185
شکر مراحل ذهنی و زبانی و عملی دارد. شکر عملی بهره‌برداری درست از نعمت است در مسیری که صاحب نعمت توصیه کرده است. اصل شکر عملی است اعملوا ءال داود شکرا و قلیل من عبادی الشکور. 13 سبأ(34)
وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ﴿۱۸۶﴾
هر گاه بندگان من از تو درباره من سؤال کنند، [بگو:] من [به همه] نزدیک هستم(1) و به ندای هر که مرا [به نیایش] بخواند، پاسخ خواهم داد؛ پس آنان هم دعوت مرا بپذیرند و به من(2) ایمان بیاورند، بسا که راه کمال یابند(3).28
بقره (2)
186
به حدّی نزدیک که در آیه 16 ق(50) مثال زده شده است.
خدای تعالی در قرآن برای خود ضمایر «ما» و «من» هر دو را آورده. ضمیر ما در بیان اقتدار خداست مثل آیه 1 فتح(48) انا فتحنا لک فتحا مبینا و ضمیر من به منظور اظهار لطف و نزدیکی اوست. در این آیه خدای رحمان کرارا در مورد خودش ضمیر مفرد آورده به نشانه حداکثر لطف او نسبت به بندگان خویش. و ماحصل پیام این است که فاصله‌ای میان من و بندگانم نیست؛ مباد کسی در گیر و دار زندگی احساس تنهایی و بی‌کسی کند.
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 60 غافر(40) آمده است؛ در این رابطه به آیه 77 فرقان(25) و 56 اعراف(7) هم توجّه فرمایید.
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿۱۸۷﴾
آمیزش با همسرانتان در شب[های] روزه‌داری مجاز شناخته شده است؛ آنها پوششی برای شما هستند و شما نیز پوششی برای آنها؛ خدا می‌دانست که شما [تحمّل این ممنوعیت را نمی‌کردید و] خویشتن را به خطا می‌افکندید، لذا [به رحمت خویش] بر شما بازگشت و بر شما بخشود؛ اینک [در شبهای رمضان، می‌توانید] آمیزش کنید و از آنچه خدا برای شما مقرّر داشته است، بهره‌مند شوید و [رواست که] بخورید و بیاشامید تا آنگاه که رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] آشکار گردد، سپس روزه را تا شامگاه به پایان رسانید؛ و هنگام اعتکاف در مساجد با زنان مباشرت نکنید؛ این احکام خداست، به [نافرمانی از] آن نزدیک نشوید؛ خدا این گونه آیات خود را برای مردم به روشنی بیان می‌کند، بسا که پرواپیشه شوند.29
بقره (2)
187
وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۱۸۸﴾
اموال یکدیگر را بین خود به ناحق مخورید و آن را به رشوت به حکام [ظالم] مدهید تا [با اِعمال نفوذ] بخشی از اموال مردم را آگاهانه به ناروا بخورید.29
بقره (2)
188
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۱۸۹﴾
درباره هلالها[ی ماه نو(1)] از تو می‌پرسند؛ بگو: آنها تقویم [طبیعی(2)] است برای مردم و [تشخیص هنگام] حج؛ و نیکی آن نیست که [همچون سنت دوران جاهلیت به هنگام بازگشت از سفر حج] از پشت [دیوار] به خانه درآیید، بلکه نیکی [رفتار] کسی است که پرواپیشه باشد؛ و به خانه‌ها از در آن درآیید و در برابر خدا پروا کنید(3)، بسا که رستگار شوید.29
بقره (2)
189
اهلَّه: جمع هلال: ماه نو.
مواقیت: جمع میقات: زمان سنجش.
عبارت «اتقوا اللّه » در اصل «اتقوا عقابَ اللّه » بوده که مضاف آن حذف شده است یعنی از عقاب خدا پروا کنید. به عبارت بهتر خود را از عقاب خدا محفوظ نگاه دارید. معنی دقیق تقوی خویشتن‌بانی است.
وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ ﴿۱۹۰﴾
با آنان که با شما سر جنگ دارند، در راه خدا بجنگید(1)، [ولی از حدّ] تجاوز نکنید، که خدا متجاوزان را دوست ندارد(2).29
بقره (2)
190
آیه تصریح دارد جنگ با کسانی که سر جنگ دارند مجاز است، نه با آنان که فقط مخالف عقیدتی می‌باشند.
این آیه قانون جنگ در اسلام را بیان می‌کند؛ در این رابطه به آیات 8 و 9 ممتحنه(60) هم توجّه فرمایید و نیز تبصره قانون جنگ در مورد ممنوعیت جنگ در 4 ماه از سال را در آیات 217 و 194 بقره(همین سوره) و آیه 36 توبه(9) و تبصره دیگر را در آیه 61 انفال(8) ملاحظه فرمایید. آیه مورد بحث و سایر آیاتِ مورد اشاره، به روشنی نشان می‌دهد که جنگ در اسلام منحصراً تدافعی است.
وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّى يُقاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ جَزاءُ الْكافِرِينَ ﴿۱۹۱﴾
آنان را [که همچنان با شما سر جنگ دارند،(1)] هر جا که یافتید به قتل برسانید و از همان جا که شما را رانده‌اند، اخراجشان کنید(2)، که فتنهِ(3) [آنان] از قتل شدیدتر است، و[لی] با آنان در [حومه] مسجدالحرام نجنگید، مگر اینکه خودشان در آنجا به جنگ آغاز کنند؛ و چون با شما به جنگ برخاستند، آنان را بکشید، که سزای انکارورزان همین است.30
بقره (2)
191
ضمیر «هم» در این آیه، به کسانی که با شما به جنگ برخاسته‌اند و در آیه قبل آمده است، برمی‌گردد؛ ضمناً به هر دو آیه بعد 192 و 193 بقره نیز توجّه فرمایید.
چنانکه از قرآن به دست می‌آید و مورخان هم نوشته‌اند، مشرکین مکه اموال مسلمانان را به هنگام هجرت آنان از این شهر، مصادره می‌نمودند و خانه‌هایشان را غصب می‌کردند. آیه فوق دستور می‌دهد که خانه‌ها و اموال خود را مسترد دارید. منشأ بروز جنگ بدر نیز همین مسأله بود که مسلمانان تنگدست در مدینه، می‌خواستند از کاروانهای تجاری مکیان، عوض اموال خود را مسترد دارند. البته مسلمانان تا فتح مکه موفق به استرداد خانه و اموال خود نشدند و فقط در آن زمان بود که هر کس به خانه خود بازگشت.
منظور از فتنه همان سلب اختیار و آزادی مردم برای انتخاب دین و راه و رسم زندگی است که منتهی به تسلط ستمگران و اخراج مخالفان از شهر و دیار می‌گردد. آیه 217 بقره در این مورد گویاست، و بحث آیه 10 عنکبوت(29) هم در ارتباط با همین فتنه است. آنچه در مکه در مورد اخراج و فرار مسلمانان اولیه اتفاق افتاد همین فتنه بود.
فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۹۲﴾
و اگر [از جنگ و عناد] بازایستادند، [از آنان درگذرید که] خدا آمرزگاری است مهربان.30
بقره (2)
192
وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿۱۹۳﴾
با آنان پیکار کنید تا فتنه(1) برافتد و [پذیرش] دین [آزادانه] برای خدا باشد و اگر بازایستادند، [از آنان درگذرید که] تجاوز، جز بر ستمگران روا نیست.30
بقره (2)
193
منظور از فتنه همان سلب اختیار و آزادی مردم برای انتخاب دین و راه و رسم زندگی است که منتهی به تسلط ستمگران و اخراج مخالفان از شهر و دیار می‌گردد. آیه 217 بقره در این مورد گویاست، و بحث آیه 10 عنکبوت(29) هم در ارتباط با همین فتنه است. آنچه در مکه در مورد اخراج و فرار مسلمانان اولیه اتفاق افتاد همین فتنه بود.
الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿۱۹۴﴾
در برابر [نقض حرمت] ماه حرام(1) [متقابلاً حرمت] ماه حرام [را نقض کنید، زیرا] که [شکستن] حرمتها(2) تلافی دارد؛ پس هر که بر شما تجاوز کند، به اقتضای تجاوزش، مقابله به مثل کنید [نه بیشتر،(3)] و در برابر خدا پروا کنید و بدانید که خدا با پرواپیشگان است30
بقره (2)
194
به زیرنویس اوّل آیه 217 بقره(2) مراجعه فرمایید.
حرمات: جمع حُرمَت: چیزهایی است که حفظ آنها لازم است.
در اینجا دفع تجاوز از باب مشاکله تجاوز نامیده شده است.