لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿۱۷۷﴾
نیکی [همه] آن نیست که [به عنوان قبله] متوجّه مغرب و مشرق شوید، بلکه نیکی، [رفتار] کسی است که خدا و روز واپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران را باور دارد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش(1) به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و درراه ماندگان و درخواست‌‌کنندگان ببخشد و در راه [آزاد کردن] اسیران(2) صرف کند و به نماز بایستد و زکات بدهد و نیز کسانی که به عهدی که بسته‌اند، وفا کنند و [به ویژه] آنها که در برابر سختی و گزند و نیز به هنگام کارزار، پایدار(3) باشند؛ آنها [که به این اوصاف آراسته‌اند] صدیق و پرواپیشه‌اند.27
بقره (2)
177
قید «علی حبّه» در آیه، اشاره به همان موضوعی است که به طور روشن در آیه 267 بقره(2) آمده است؛ به آیه 92 آل‌عمران(3) هم توجه فرمایید.
معنی تحت‌اللفظ جمله اخیر «و در گردنها» است، ولی منظور آزادی هر کسی است که اسیر بدهی خود باشد.
به منظور برجسته کردن و ویژگی دادن به صابرین در میان سایر نامبردگان، این کلمه منصوب آمده است.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ ﴿۱۷۸﴾
ای ایمان‌آوردگان، در مورد کشته‌شدگان(1) [در نظام قبیله‌ای که شناخت یا تعقیب قاتل میسر نیست]، بر شما [حق] قصاص مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد، اسیر در برابر اسیر، زن در برابر زن، [مرد در برابر مرد؛ تا موجبات درگیری دو گروه فراهم نگردد؛ حتّی سعی کنید با توافق و اخذ خون بها، غائله را ختم کنید] و هر [قاتلی] که حق قصاص از [خون] برادر [دینی ا] ش بر او بخشوده شد، [متقابلاً] به شایستگی رفتار کند و [خونبها را] با نیکویی بپردازد(2)؛ این [حکم،] سهل‌گیری و رحمتی است از جانب صاحب‌اختیارتان؛ و هر که بعد از آن [توافق،] تجاوز کند، مجازاتی دردناک [در انتظار] دارد(3).27
بقره (2)
178
قتلی: جمع قتیل: کشته شده.
مفاد این آیه به صورت مجمل و کلی همان است که در آیه 40 شوری(42) آمده است.
عموم مفسّران ضمن تفسیر این دو آیه، اشاراتی به زیاده‌روی در خونخواهیهای جاهلی بین قبایل عرب کرده‌اند و آیه را در مقام تعدیل این زیاده‌روی‌‌ها می‌دانند، ولی جز تفسیر «فی‌ظلال» سید قطب، سایر مفسّران، آیه را خاصّ موارد قتل در نظام قبیله‌ای ندانسته‌اند. در عربستان زمان نزول قرآن و قبل از آن، دولت مرکزی وجود نداشت و هر کس در پناه قبیله خود زندگی می‌کرد؛ بدین قرار نیرویی وجود نداشت که قاتل را از میان قبیله‌اش بیرون بکشد و محاکمه کند. خونخواه مقتول قبیله مقتول بود و حامی قاتل نیز قبیله‌اش بود، و ناگزیر دو قبیله درگیر می‌شدند. مؤید اینکه این آیه مربوط به مواردی است که قاتل و مقتول تحت حمایت دو نظام جداگانه قرار دارند می‌باشد، آیه 92 نساء(4) است که موضوع غرامت و کفّاره قتل غیرعمد را در شکلهای مختلف دو نظام بررسی کرده است؛ و نیز آیه 33 اسراء(17) است که ضمن به رسمیت شناختن حق انتقام برای خونخواه، اشاره کرده است: فلا یسرف فی القتل. شیخ المفسرین طبرسی ذیل این آیه توضیح می‌دهد که: «بعضی از قبیله‌های عرب که برای خود امتیاز قائل بودند، این رویه را داشتند که اگر قبیله دیگر یکی از بردگان ما را کشت یک فرد آزاد از آنها را خواهیم کشت؛ و اگر زنی از ما را بکشد، مردی از آنان را خواهیم کشت و اگر یک مرد از ما بکشد، دو مرد از آنها را می‌کشیم؛ و قبیله‌ای که دو مرد از آنها در ازای یک مرد کشته شده، اکنون باید چهار مرد را در ازای دو مرد خود به قتل برساند؛ این سیر تصاعدی به کجا می‌انجامد ؟! علاّمه طباطبایی تصریح کرده که: «در مواردی به جایی می‌رسید که یک قبیله به خاطر قتل یک نفر نابود می‌گردید». قرآن با این پدیده ناهنجار برخورد کرد و بسیار موفق بود. نکته مهم این است که در کنار قانون قصاص، مؤکداً اخذ غرامت و گذشت توصیه شده است. قانون عمومی قصاص در داخل یک نظام را در آیه 45 مائده(5) ملاحظه و به زیرنویس آن توجه فرمایید.
وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿۱۷۹﴾
ای خردمندان، در این قصاص(1) برای شما [تداوم] حیات است [نه در قصاص کور و وحشی جاهلیت]، بسا که پرواپیشه شوید.27
بقره (2)
179
الف و لام «القصاص» در این آیه عهد و در آیه قبل جنس است.
كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ﴿۱۸۰﴾
مقرّر شد بر شما که چون مرگ یکی از شما فرا رسید و مالی [از خود] به جای گذارد، برای پدر و مادر و نزدیکان، به شیوه‌ای شایسته که سزاوار پرواپیشگان است، وصیت کند.27
بقره (2)
180
فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿۱۸۱﴾
آنان که وصیت را پس از شنیدنش [آگاهانه] تغییر دهند، گناهش متوجّه [وصیت‌‌کننده نیست، بلکه بر عهده] کسانی است که عامل این تغییر بوده‌اند؛ که خدا شنوا و داناست.27
بقره (2)
181