قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسى وَ ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿۱۳۶﴾
بگویید: ما به خدا و آنچه بر ما و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و [پیامبران] دودمان [اش(1)] نازل گردیده و نیز آنچه بر موسی و عیسی و [سایر] پیامبران از [جانب] صاحب‌اختیارشان داده شده است، ایمان داریم؛ میان هیچ یک از آن پیامبران تفاوتی قائل نمی‌شویم(2) و در برابر خدا تسلیم هستیم.21
بقره (2)
136
اسباط جمع «سبط» به مجموعه افراد یک خاندان گفته می‌شود. اسباط یعقوب، خاندانهایی بودند که هر یک به یکی از فرزندان دوازده‌گانه یعقوب منتهی می‌شدند و بدین قرار بنی‌اسرائیل به دوازده سبط تقسیم می‌شدند که در آیه 160 اعراف(7) به آن اشاره شده است.
موضوع فرق نگذاشتن بین پیامبران خدا، در آیات 285 بقره(همین سوره) و 84 آل‌عمران(3) و 152 نساء(4) نیز آمده است.
فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِي شِقاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿۱۳۷﴾
اگر آنها نیز به آنچه شما ایمان آورده‌اید ایمان آورند، هدایت شده‌اند و اگر روی برتابند، بی‌گمان سر ستیز دارند؛ [پایدار باش که] خدا تو را از [گزند] آنها مصون خواهد داشت؛ که او شنوایی است آگاه(1).21
بقره (2)
137
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 20 آل‌عمران(3) آمده است.
صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ ﴿۱۳۸﴾
[با یکتاپرستی] شخصیت خدایی را ملتزم باشید و کیست بهتر از خدا، از نظر القای شخصیت(1)؟ ما فقط او را بندگی می‌کنیم.21
بقره (2)
138
همان معنی و مفهوم آیه 30 روم(30) را دارد. ضمناً معنی لغوی «صبغه» رنگ است، ولی منظور همان «شخصیت» است که در متن آورده‌ایم.
قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِي اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ ﴿۱۳۹﴾
بگو: آیا با ما در مورد [وحدانیت] خدا محاجّه می‌کنید؟ با آنکه او صاحب‌اختیار ما و شماست؛ [نتیجه] اعمال ما برای ماست و [نتیجه] اعمال شما برای شما(1)؛ و ما در برابر او اخلاص می‌ورزیم.21
بقره (2)
139
مفهوم عبارت اخیر به بیان ساده‌تر در آیه 39 نجم(53) آمده است.
أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ كانُوا هُوداً أَوْ نَصارى قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿۱۴۰﴾
چگونه ادّعا دارید ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و [پیامبران] دودمان[اش] بر آیین یهود و مسیح بودند [در حالی که تورات و انجیل پس از این پیامبران نازل شده‌اند(1)]؟ بگو: شما آگاه‌ترید یا خدا؟ کیست ستمکارتر از آنکه گواهی ای را که از خدا نزد خویش(2) دارد کتمان کند؟ و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست.21
بقره (2)
140
برای توجیه افزوده، به آیه 65 آل‌عمران(3) توجّه فرمایید.
اشاره به شهادت‌‌هایی است که انبیاء گذشته در مورد پیامبر اسلام داده و علمای یهود و مسیحیت به خاطر تعصبات آنها را پرده‌پوشی می‌کردند. در این رابطه به آیات 76 و 101 بقره(همین سوره) توجّه فرمایید.
تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ ﴿۱۴۱﴾
آنان امّتی بودند که دورانشان سپری شد؛ آنان [نتیجه] دستاورد خویش را دارند و شما نیز [نتیجه] دستاورد خویش را خواهید داشت و مسؤول اعمال آنان نخواهید بود(1).21
بقره (2)
141
مفهوم آیه به بیان کاملاً متفاوتی در آیه 84 اسراء(17) آمده است.
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلاَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۱۴۲﴾
کم خردان از مردم خواهند گفت: چه چیز مسلمانان را از قبله‌ای که رو به آن می‌ایستادند، بازگرداند(1)؟ بگو: مشرق و مغرب [و همه جهات] متعلّق به خداست(2)؛ هر که را بخواهد [و شایسته ببیند]، به راه راست هدایت می‌کند(3).22
بقره (2)
142
از زمان بعثت پیامبرص به مدت حدود 12 سال، مسلمانان به سوی بیت‌المقدس عبادت می‌کردند، تا آنکه چند ماه پس از هجرت به مدینه، حین برگزاری نماز، آیات این سوره در خصوص تغییر قبله، بر پیامبر مکرم نازل شده و قبله به سوی کعبه معطوف گردید. مکان مزبور نیز به مسجد ذوقبلتین مشهور شد.
برای توجیه افزوده به آیه 115 بقره(همین سوره) توجّه فرمایید.
خواست خدا در چنین مواردی قانونمند و وابسته به روش خود انسان هاست؛ در آیات 258 بقره(2) ، 86 آل‌عمران(3) ، 51 مائده(5) ، 144 انعام(6) ، 19 و 109 توبه(9) ، 50 قصص(28) ، 10 احقاف(46) ، 7 صف(61) و 5 جمعه(62) آمده است: اللّه لا یهدی القوم الظالمین. و در آیات 108 مائده(5) ، 24 و 80 توبه(9) ، 5 صف(61) و 6 منافقون(63) آمده است: اللّه لا یهدی القوم الفاسقین. و در آیات 264 بقره(2) ، 67 مائده(5) ، 37 توبه(9) و 107 نحل(16) آمده است: اللّه لا یهدی القوم الکافرین. تکرارها در هر سه مورد بالا به دلیل تأکید است. همچنین در آیات 3 زمر(39) ، 28 غافر(40) و 13 شوری(42)، هدایت الهی را از مردم کذّاب و مسرف نفی کرده است؛ و در آیات 27 رعد(13) ، 13 شوری(42) هدایت الهی را خاصّ کسانی دانسته که به درگاه او بازمی‌گردند؛ و نیز در آیه 16 مائده(5) هدایت را برای پیروان راه رضایت او تضمین کرده؛ با این همه تکرار و تأکید، جایی برای توهّم جبر در این موارد باقی نمی‌ماند. برای روشن شدن بیشتر، به آیات 69 عنکبوت(29) و 3 انسان(76) هم توجّه فرمایید.
وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ ﴿۱۴۳﴾
بدین گونه شما را امّتی میانه[رو] گردانیدیم تا اسوه و الگو برای مردم باشید و رسول نیز اسوه و الگو برای شما؛ و قبله‌ای که رو به آن می‌ایستادی(1)، تنها از آن جهت معین کرده بودیم که هر کس را که از رسول پیروی می‌کند از کسی که به [جاهلیت] گذشته بازمی‌گردد بشناسیم و مسلّماً [ترک سنّتها] دشوار است، و[لی] نه برای کسانی که خدا هدایت[شان] کرده است؛ و خدا بر آن نیست که [اجر پایداری شما در راه] ایمانتان را تباه کند؛ بی‌گمان خدا نسبت به مردم رئوف و مهربان است.22
بقره (2)
143
حکم اقامه نماز به طرف بیت‌المقدّس در قرآن نیامده و از آیه تغییر قبله، مشخّص می‌شود که این موضوع خارج از قرآن به پیامبرص وحی گردیده بود.
قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ﴿۱۴۴﴾
توجّه تو را به آسمان [به انتظار رسیدن وحی و فرمان تعیین قبله] می‌بینیم؛ اینک تو را به سوی قبله‌ای که بدان خوشنود شوی متوجّه می‌سازیم. به سوی مسجدالحرام رو کن و [شما هم به هنگام نماز] هر جا که باشید، بدان سو متوجّه شوید؛ و اهل‌کتاب به خوبی می‌دانند این [تغییر قبله، فرمانی] حق است از جانب صاحب‌اختیارشان و خدا از آنچه می‌کنند غافل نیست.22
بقره (2)
144
وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۴۵﴾
برای اهل‌کتاب هر نشانه و دلیلی بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد؛ و تو نیز پیروی از قبله آنان نخواهی کرد؛ آنان هم [خود] پیرو قبله یکدیگر نخواهند بود؛ و اگر آگاهانه از هوسهای آنان پیروی کنی، مسلّماً در زمره ستمگران خواهی بود.22
بقره (2)
145