وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبِينَ ﴿۶۶﴾
در [وجود] دامها برای شما عبرتی است؛ از محتوای شکم آنها(1) از میان علوفه نیمه هضم و خون، شیر خالصی به شما می‌نوشانیم که به کام نوشندگان گواراست.274
نحل (16)
66
ذکر ضمیر «ه» به صورت مذکر، از آن جهت است که واژه «انعام» اسم جمع است و می‌تواند هم مذکر فرض شود و هم مؤنّث؛ این آیه را از این نظر، با آیه 5 نحل(همین سوره) مقایسه فرمایید.
وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۶۷﴾
و از میوه درختان خرما و انگور باده‌ای مستی بخش(1) و خوراکی نیکو به دست می‌آورید؛ در این [امر] برای گروهی که خردورزی می‌کنند، نشانه‌ای است [از توان و تدبیر خدا].274
نحل (16)
67
این آیه در اواخر دوران مکه نازل شده و تا آن زمان هنوز مسکرات تحریم نشده بود. در آیات مدنی به تدریج و مرحله به مرحله مسکرات تحریم شد. به ترتیب به آیات 43 نساء(4) ، 219 بقره(2) و 90 و 91 مائده(5)توجّه فرمایید.
وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ ﴿۶۸﴾
صاحب‌اختیارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوهها و درختان و داربست‌هایی که [مردم] برپا می‌کنند خانه بساز؛274
نحل (16)
68
ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۶۹﴾
آنگاه از همه ثمرات تغذیه کن، و راههای هموار صاحب‌اختیارت را پویا باش؛ از درون زنبور، نوشیدنی به رنگهای مختلف خارج می‌شود که در آن برای مردم شفاست؛ بی‌گمان در این [امر] برای اندیشمندان نشانه‌ای است [از تدبیر خدا].274
نحل (16)
69
وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ ﴿۷۰﴾
خدا شما را آفرید، آنگاه جانتان را می‌گیرد؛ و بعضی از شما به پست‌ترین [مرحله] عمر بازگردانده می‌شوند، به گونه‌ای که پس از دانش [فراوان]، هیچ چیز ندانند؛ البته خدا دانا و تواناست.274
نحل (16)
70
وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُوا بِرَادِّي رِزْقِهِمْ عَلى ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ ﴿۷۱﴾
خدا پاره‌ای از شما را نسبت به دیگران در روزی برتری داده است، ولی آنان که برتری یافته‌اند، بر آن نیستند که [سهمی از] روزی خویش را به زیردستان خود واگذارند(1)، تا همه در روزی همسطح شوند؛ آیا نعمت خدا را دانسته انکار می‌کنند؟274
نحل (16)
71
کلمه «رادّی» در اصل «رادّین» است که «نون» آن در حالت اضافه حذف شده است.
وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْواجِكُمْ بَنِينَ وَ حَفَدَةً وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ أَ فَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ ﴿۷۲﴾
خدا برای شما همسرانی از [جنس] خودتان قرار داد و از همسرانتان فرزندان(1) و نوادگانی(2) پدید آورد(3) و از نعمتهای پاکیزه به شما روزی داد؛ آیا به باطل باور می‌آورند و نعمت خدا را ناسپاسی می‌کنند؟274
نحل (16)
72
«بنین» به معنی پسران است ولی بنا به قاعده «تغلیب» در زبان عرب شامل دختران نیز می‌شود؛ از این روی در ترجمه، «فرزندان» آورده‌ایم.
حفده: جمع حفید: نوادگان.
مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 21 روم(30) آمده است.
وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَيْئاً وَ لا يَسْتَطِيعُونَ ﴿۷۳﴾
و افرادی را به جای خدا بندگی می‌کنند که ذرّه‌ای اختیار تأمین روزی آنان را در آسمانها و زمین ندارند و نمی‌توانند [داشته باشند(1)].275
نحل (16)
73
مفهوم آیه به بیان کاملتر در آیه 17 عنکبوت(29) آمده است.
فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ﴿۷۴﴾
پس برای خدا مثلها[ی ناروا] مزنید(1)؛ [حقیقت را] خدا می‌داند نه شما.275
نحل (16)
74
به عنوان نمونه‌ای از این مثلها به آیه 78 یس(36) توجّه فرمایید.
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً عَبْداً مَمْلُوكاً لا يَقْدِرُ عَلى شَيْءٍ وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً فَهُوَ يُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ ﴿۷۵﴾
خدا برده خریده‌شده‌ای را مثل می‌زند که هیچ قدرتی ندارد، در برابر کسی که روزی نیکویش عطا کرده‌ایم و در نهان و آشکار(1) از آن انفاق می‌کند؛ آیا این دو نفر یکسانند؟ ستایش و سپاس خاصّ خداست، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.275
نحل (16)
75
انفاق نهان در مواردی که حفظ حرمت شخص ضروری است، و انفاق آشکار در مواردی که موجب تشویق و ترغیب دیگران گردد.