لَوْ كانَ عَرَضاً قَرِيباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوكَ وَ لكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ ﴿۴۲﴾
اگر [بسیج جنگ برای] بهره‌ای دسترس و سفری آسان بود، [دورویان] از تو پیروی می‌کردند، ولی راه پرمشقّت [تبوک] بر آنان گران آمد؛ و به خدا سوگند یاد می‌کنند که اگر توان داشتیم، همراه شما رهسپار می‌شدیم؛ [با این رفتارشان شخصیت] خود را می‌کشند؛ و خدا می‌داند که دروغ‌پردازند.194
توبه (9)
42
عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكاذِبِينَ ﴿۴۳﴾
خدا از تو درگذرد؛ چرا پیش از آنکه افراد راستگو و دروغ‌پرداز برای تو مشخّص و شناخته شوند، به آنان اجازه [معافیت از جنگ] دادی(1)؟194
توبه (9)
43
مفاد این آیه تناقضی با آیه 62 نور(24) ندارد، زیرا در آنجا بحث مربوط به مجلس مشورتی است و موضوع عزیمت به جنگ مطرح نیست و انگیزه کسانی که اجازه رفتن می‌خواهند، ترس از کشته شدن نبود. باید توجّه داشت که در مورد این آیه، اگر هم پیامبر به آنها اجازه مرخصی نمی‌داد، باز هم از شرکت در جنگ خودداری می‌کردند و نتیجه علی الظاهر یکی بود، ولی در آن صورت چهره نفاقشان به روشنی آشکار می‌شد و دیگر بهانه‌ای نداشتند تا با زدن ماسک بین مؤمنان باقی باشند.
لا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ ﴿۴۴﴾
کسانی که به خدا و روز واپسین باور دارند، هرگز در مورد مبارزه با اموال و جانهای خویش از تو اجازه [معافیت] نمی‌خواهند؛ و خدا به حال پرواپیشگان داناست(1).194
توبه (9)
44
این آیات اشاره به جنگ تبوک دارد که آخرین جنگ در زمان حیات پیامبرص بود. تبوک محلی بود در مرز شمالی جزیره العرب و نزدیک مرز امپراتوری روم شرقی که بر شامات تسلّط داشت. بُعد مسافت و شدّت گرما و درگیری با ابرقدرت وقت، افراد سست ایمان را از شرکت در جنگ دچار تردید کرده بود، ولی سپاهی از داوطلبان با ایمان، عازم منطقه مورد اشغال شد. با ورود آنان رومیان پیشنهاد صلح دادند و پیامبر(ص) از موضع قدرت پذیرفت و مسلمانان بدون درگیری، با پیروزی بازگشتند. این جنگ مانند همه جنگهای پیامبر(ص) دفاعی بود؛ به آیه 190 بقره(2) و نیز آیات 8-9 ممتحنه(60) توجّه فرمایید.
إِنَّما يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ ﴿۴۵﴾
تنها کسانی از تو اجازه [معافیت] می‌خواهند که به خدا و روز واپسین باور ندارند و دلهاشان به شک افتاده است و تحت تأثیر شک خود سرگردانند.194
توبه (9)
45
وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ لكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِينَ ﴿۴۶﴾
اگر آهنگ خروج [برای جنگ] داشتند، قطعاً ساز و برگی برای آن آماده می‌کردند، ولی خدا بسیج آنان را خوش نداشت، لذا [از توفیق جهاد] بازشان داشت(1) و [به آنان] گفته شد: شما هم با وانشستگان [در خانه] بنشینید.194
توبه (9)
46
به آیه 10 بقره(2) و نیمه دوّم آیه 5 صف(61) توجّه فرمایید.
لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ ما زادُوكُمْ إِلاَّ خَبالاً وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴿۴۷﴾
اگر در [صفوف] شما بیرون آمده بودند، جز تباهی برای شما به بار نمی‌آوردند و به قصد فتنه‌انگیزی بین(1) شما رخنه می‌کردند؛ در میان شما جاسوسانی [هم] دارند؛ و خدا به حال ستمکاران داناست.194
توبه (9)
47
خلال: جمع خَلَل: میان، بین.
لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كارِهُونَ ﴿۴۸﴾
قبلاً هم(1) درصدد فتنه گری بودند(2) و جریان امور را بر تو می‌آشفتند تا آنگاه که حق، روی آورد و فرمان الهی آشکار شد، در حالی که ناخشنود بودند.195
توبه (9)
48
منظور قبل از فرا رسیدن واقعه تبوک است.
اشاره به کناره‌گیری گروهی از دورویان در روز جنگ احد است که پیامبرص و یاران وفادارش را تنها گذاشتند.
وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ ﴿۴۹﴾
بعضی از آنها می‌گویند: به ما اجازه [معافیت] بده و به فتنه گرفتار مساز؛ آگاه باشید که آنان [با این تفکر] در فتنه سقوط کرده‌اند، و دوزخ بر انکارورزان احاطه دارد.195
توبه (9)
49
إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ يَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ ﴿۵۰﴾
هر گاه خیری به تو رسد، بر آنان ناگوار آید؛ و اگر آسیبی به تو رسد، می‌گویند: ما قبلاً احتیاط خود را کرده‌ایم [که به جنگ نرفتیم]؛ آنگاه شادی‌کنان روی برمی‌تابند.195
توبه (9)
50
قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلاَّ ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿۵۱﴾
بگو: هرگز جز آنچه خدا مقدّر داشته، به ما نخواهد رسید؛ او کارساز ماست؛ و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند(1).195
توبه (9)
51
برای روشن شدن معنی و مفهوم «توکل»، به زیرنویس دوّم آیه 122 آل‌عمران(3) مراجعه فرمایند.