فَلَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْهُمْ فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿۲۴۹﴾
هنگامی که طالوت لشگر کشید، [به سربازان خود] گفت: خدا [میزان پایداری] شما را به وسیله یک نهر آب آزمایش خواهد کرد؛ هر که از آب آن بنوشد، از [یاران وفادار] من نیست؛ و هر که از آن نچشد(1)، از [یاران] من به شمار می‌آید، مگر آنکه با دست خود مشتی [از آن] برگیرد(2)؛ [امّا] همگی جز عدّه قلیلی از آن [جویبار] نوشیدند؛ هنگامی که طالوت و مؤمنان همراهش از آن نهر گذشتند، [افراد سست‌عنصری که سیراب شده بودند] گفتند: امروز ما تاب [هماوردی با] جالوت و سپاهیانش را نخواهیم داشت؛ و[لی] کسانی که یقین داشتند(3) به لقای خدا نایل خواهند شد، گفتند: چه بسیار گروهی اندک [و مصمم] که به قانونمندی خدا، بر گروهی عظیم پیروز شدند؛ و خدا با شکیبایان [و پایداران] است.41
بقره (2)
249
طعم به معنی خوردن است و در مورد آشامیدنی‌‌ها به کار نمی‌رود ولی این کلمه در بعضی موارد به معنی چشیدن و مزه کردن می‌آید که در این صورت، هم در مورد خوردنی‌‌ها و هم در مورد آشامیدنی‌‌ها گفته می‌شود کتبِ لغت هم هر دو معنی چشیدن و خوردن را برای این کلمه آورده‌اند. تفسیرهای مجمع‌البیان و المنار و المیزان هم این مورد را چشیدن معنی کرده‌اند.
آب نهرها برخلاف چشمه‌ها، عموماً آلوده و غیرقابل‌شرب است. احتمالاً دستور طالوت دومنظوره بوده و می‌خواسته ضمن حفظ سلامتی لشگریان، صبر و پایداری آنان را تا هنگام رسیدن به چشمه آزمایش کند. اللّه اعلم.
منظور از «ظنّ» در اینجا و در آیه 46 بقره(2)، یقین است؛ با بخش انتهایی آیه 4 بقره(2) مقایسه فرمایید.
وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ ﴿۲۵۰﴾
و چون آنها در برابر جالوت و سپاهیانش موضع گرفتند، گفتند: صاحب‌اختیارا، بر ما شکیبایی و پایداری ببار و گامهای ما را ثبات‌بخش و ما را بر انکارورزان پیروز گردان.41
بقره (2)
250
فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ ﴿۲۵۱﴾
آنگاه سپاه دشمن را به قانونمندی خدا در هم شکستند، و داود [افسر جوان و شجاع سپاه طالوت]، جالوت را به قتل رساند و خدا او را فرمانروایی و دانشِ توأم با بینش بخشید و از آنچه می‌خواست به او آموخت(1)؛ و اگر خدا پاره‌ای از مردم را به وسیله پاره‌ای دیگر دفع نمی‌کرد، زمین را تباهی فرامی‌گرفت، امّا خدا نسبت به جهانیان افزون‌بخشی دارد.41
بقره (2)
251
موارد آن را در آیه 80 انبیاء(21) و اواخر آیه 10 و تمام آیه 11 سبأ(34) ملاحظه فرمایید.
تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ ﴿۲۵۲﴾
این(1) آیات خداست که به حق بر تو می‌خوانیم؛ و تو در زمره پیامبرانی(2)41
بقره (2)
252
به زیرنویس آیه 1 رعد(13) مراجعه فرمایید.
دو بار تأکید که در عبارت اخیر با حروف «انّ» و «لام» آمده، اشاره به انکار مخالفان است که در آیه 43 رعد(13) آمده است.
تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ ﴿۲۵۳﴾
برخی از آن رسولان را بر برخی دیگر برتری دادیم(1)، [چنانکه] خدا با یکی از آنها سخن گفت(2) و بعضی را به درجاتی امتیاز بخشید(3)؛ و به عیسی فرزند مریم نشانه‌های روشن دادیم و او را توسّط جبرئیل(4) نیرومند کردیم؛ و اگر خدا می‌خواست، مردمی که پس از این پیامبران بودند، بعد از آنکه نشانه‌های روشن که بر آنها آمد، در مقام خصومت و ستیز برنمی‌آمدند، ولی [به منظور آزمایش، موهبت اختیار به انسان تفویض گردید، لذا] اختلاف ورزیدند، [به گونه‌ای که] پاره‌ای ایمان آوردند و پاره‌ای به کفر روی بردند؛ و اگر خدا می‌خواست، درگیر نمی‌شدند؛ ولی خدا [بنا به ضرورت آزمایش] آنچه بخواهد می‌کند.42
بقره (2)
253
تناقضی با آیه 285 بقره(همین سوره) که از قول مؤمنان می‌فرماید: «میان هیچ یک از پیامبران فرقی نمی‌گذاریم» ندارد؛ زیرا در آیه 285 بقره(2) سخن از اصل نبوت الهی است که در مورد همه پیامبران خدا محقّق بوده و همه پیام‌آور توحید بوده‌اند و تفاوتی از این نظر بین آنها نیست. ولی میزان پایداری و دامنه مأموریت و توفیق آنان متفاوت بوده و هر یک به تناسب شرایط و دستاوردهای خود، درجاتی خاصّ داشته‌اند؛ به آیات 35 احقاف(46) و 48 و 49 قلم(68) به عنوان مثال توجّه فرمایید.
حضرت موسیع؛ به آیه 164 نساء(4) و بخش ابتدایی آیه 143 اعراف(7) و نیز آیه 144 اعراف(7) توجّه فرمایید. ضمناً یادآوری می‌شود به علت همین تکلم خدا با موسی، موسی ملقب به کلیم اللّه شد. و به پیروان او که یهودیان هستند، کلیمی می‌گویند.
حضرت محمّدص، به آیات 79 اسراء(17) و 1 فرقان(25) توجّه فرمایید و نیز حضرت ابراهیم واتخذ اللّه ابراهیم خلیلاً 125 نساء(4) و انی جاعلک للناس اماما 124 بقره(2).
به زیرنویس آیه 87 بقره(همین سوره) مراجعه فرمایید.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ وَ الْكافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿۲۵۴﴾
ای ایمان‌آوردگان، از آنچه روزی شما کرده‌ایم انفاق کنید، قبل از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی و امدادی؛ و انکارورزان [دریابند که] خود ستمگرند(1).42
بقره (2)
254
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیات 48 و 123 بقره(2) و 41 دخان(44) آمده است.
اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ ﴿۲۵۵﴾
خداست که جز او معبودی نیست؛ زنده و پاینده است؛ هرگز نه خواب سبک او را فرا می‌گیرد و نه خواب سنگین؛ هر چه در آسمانها و زمین است متعلّق به اوست؛ کیست که در برابر او شفاعت [و دستگیری از دیگران] کند، جز به خواست و قانونمندی او؛ آنچه [آدمیان] در پیش دارند و آنچه پشت سر دارند، می‌داند؛ و [خلق خدا] بر دانش او دست نیابند، جز به میزانی که خود بخواهد؛ گستره فرمانروایی‌اش آسمانها و زمین را فرا گرفته است؛ و حفظ آنها بر او گران نمی‌آید، که او والا و بزرگ است.42
بقره (2)
255
لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿۲۵۶﴾
در [پذیرش] دین اکراه [و اجباری] نیست(1)؛ [فقط راه] کمال از [راه] تباهی مشخّص شده است؛ و هر که طاغوتها [و امرای خودکامه] را انکار کند و به خدا ایمان آرد، به محکم‌ترین دست‌آویز چنگ زده است که هرگز گسستنی نیست؛ و خدا شنوا و داناست.42
بقره (2)
256
در مورد عدم اجبار در پذیرش دین، به آیه 99 یونس(10) توجّه فرمایید.
اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴿۲۵۷﴾
خدا کارساز مؤمنان است، آنان را از تاریکیها به روشنی رهسپار می‌گرداند؛ و[لی] کارساز انکارورزان، طاغوتها [و گردنکشان] هستند که آنها را از روشنی به تاریکیها می‌برند؛ آنها جاودانه دوزخی خواهند بود.43
بقره (2)
257
أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْراهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ قالَ أَنَا أُحْيِي وَ أُمِيتُ قالَ إِبْراهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۲۵۸﴾
آیا به [داستان] آن مرد توجّه نکردی که خدا به او فرمانروایی عطا کرده بود [و به جای سپاس، سرمست قدرت شده بود] و با ابراهیم درباره صاحب‌اختیارش محاجّه می‌کرد(1)؟ چون ابراهیم گفت: صاحب‌اختیار من کسی است که حیات می‌بخشد و مرگ می‌دهد، او گفت: من [هم] زندگی و مرگ می‌دهم؛ ابراهیم گفت: خدا خورشید را از مشرق برمی‌آورد، تو آن را از مغرب بیرون آر، و آن که انکار می‌ورزید، مبهوت و حیران ماند؛ و خدا ستمگران را هدایت نخواهد کرد.43
بقره (2)
258
غالب مفسّران عقیده دارند این شخص «نمرود» بوده است.