يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿۲۱﴾
ای مردم، صاحب‌اختیار خویش را بندگی کنید که شما و پیشینیانتان را آفریده است، بسا که پرواپیشه شوید،4
بقره (2)
21
الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۲۲﴾
همان خدایی که زمین را [همچون] بستری برای شما گسترد و آسمان را [همچون] سرپناهی [افراشت] و از آسمان بارانی فرستاد که بدان [انواع] میوه‌ها را برای روزی شما پدید آورد؛ پس آگاهانه همتایانی(1) برای خدا قایل مشوید.4
بقره (2)
22
«انداد» جمع «ندّ» به معنی همتا، همگون.
وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ ﴿۲۳﴾
و اگر [درباره] آنچه بر بنده خویش(1) نازل کردیم، در تردید هستید و راست می‌گویید، یک سوره مثل آن بیاورید و در برابر خدا، یارانتان را [به کمک] فرا خوانید(2).4
بقره (2)
23
نام این عبد در اینجا تصریح نشده است؛ به آیه 2 محمّد(47) توجّه فرمایید.
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگری در آیات 13 هود(11) و 34 طور(52) آمده است؛ به آیه 88 اسراء(17) هم توجّه فرمایید.
فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ ﴿۲۴﴾
اگر موفق نشدید - و هرگز موفق نخواهید شد پس [طعن به قرآن مزنید و] از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگها(1) است، بپرهیزید؛ [آتشی که] برای انکارورزان آماده شده است.4
بقره (2)
24
برای شناخت آن مردم و سنگها به آیه 98 انبیاء(21) توجّه فرمایید.
وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴿۲۵﴾
به مؤمنانِ نیک‌رفتار بشارت ده که باغهایی [از بهشت در انتظار] دارند که نهرها در دامن آن جاری است؛ هر گاه از میوه‌های آن برخوردار شوند، گویند: این همان است که پیش از این [در دنیا] روزی ما شده بود، در حالی که شبیه آن به ایشان داده شده بود [نه خود آن] در آنجا همسرانی پاک [و زیبا] دارند(1) و در آن بهشت جاودانه به سر خواهند برد.5
بقره (2)
25
اوصاف این همسران را در آیات 48 صافات(37) ، 22 و 23 واقعه(56) و 33 نبأ(78) ملاحظه فرمایید.
إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقِينَ ﴿۲۶﴾
خدا شرم ندارد که پشه‌ای [کوچک] و فراتر از آن را به مَثَل آرد(1). کسانی که ایمان دارند، می‌دانند که آن [مَثَل] حق است از جانب صاحب‌اختیارشان [و از آن پند می‌گیرند]؛ امّا انکارورزان خواهند گفت: خدا از این مثل چه منظوری داشت؟ [خدا با بیان این امثال] عدّه‌ای را [که مستوجب آنند،] حیران و گمراه می‌کند(2) و بسیاری را به راه می‌آورد(3)؛ و[لی] تنها منحرفان را با آن گمراه می‌کند(4).5
بقره (2)
26
در عبارت «مثلاً ما» حرف «ما» زائد است و برای روانی کلام آمده.
با آیه 27 ابراهیم(14) و یضل اللّه الظالمین مقایسه فرمایید.
با آیه 16 مائده(5) یهدی به اللّه من اتبع رضوانه مقایسه فرمایید.
به آیه 5 صف(61) فلما زاغوا ازاغ اللّه قلوبهم توجّه فرمایید.
الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ ﴿۲۷﴾
همانان که پیمان خدا را پس از بستن آن می‌شکنند(1) و روابط [نیکوی خویشاوندی] را(2) که خدا به برقراری آن فرمان داده است، می‌گسلند و در زمین تبهکاری می‌کنند؛ آنان زیانکارند.5
بقره (2)
27
اشاره به فرمان خدا و پیمان فطری است که در آیات 60 و 61 یس(36) آمده است.
برای توجیه آنچه به جای موصول قرار داده‌ایم، به آیه 22 محمّد(47) توجّه فرمایید.
كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿۲۸﴾
چگونه خدا را انکار می‌کنید در حالی که ماده‌ای بی‌روح بودید و شما را حیات بخشید؛ آنگاه دستخوش مرگ می‌گرداند و باز زنده خواهد کرد، آنگاه به پیشگاه او بازگردانده می‌شوید.5
بقره (2)
28
هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿۲۹﴾
اوست که هر چه در زمین است یکسره به سود شما آفرید، آنگاه به آسمان پرداخت(1) و آن را [به صورت] هفت آسمان(2) سامان داد؛ و او به هر چیزی داناست.5
بقره (2)
29
واژه «ثمّ» در اینجا ترتیب زمانی را نمی‌رساند، تأخیر بیانی است و همان‌گونه که در آیه 11 فصلت(41) آمده است، آسمان قبلاً به صورت دود (یا گازهای متراکم) خلق شده بود و در آیات 27-32 نازعات(79) نیز به روشنی آمده که زمین بعد از آسمانها به وجود آمده است.
عدد هفت در قرآن به عنوان عدد تکثیر نیز به کار رفته است؛ به آیه 27 لقمان(31) توجه فرمایید.
وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ ﴿۳۰﴾
[به یاد آر] زمانی را که صاحب‌اختیارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی(1) [برای بشر غیرمسؤول و بی‌اختیار(2)] قرار می‌دهم(3) [که مسؤول و دارای اختیار محدود خواهد بود]؛ گفتند: آیا کسی را در آنجا می‌گماری که در آن تبهکاری کند و خونها ریزد؟ ما خود، تو را با سپاس به پاکی می‌ستاییم و [خود را] برای تو [از خطا] پاک می‌کنیم(4)؛ [خدا] گفت: من [از استعدادهای شگرف انسان] حقایقی را می‌دانم که شما نمی‌دانید.6
بقره (2)
30
واژه «خلیفه» در اصل «خلیف» بوده و تاء برای مبالغه بر آن افزوده شده است مِثل علامه.
انسانهای اولیه که بر اساس غریزه زندگی می‌کرده‌اند.
انسانهای مسؤول و صاحب‌اختیار، خود نیز همواره جانشین نسل‌‌های پیشین هستند؛ برای توجیه ترجمه «خلیفة فی الارض» به آیات 14 و 73 یونس(10) ، 69 و 74 اعراف(7) و 133 انعام(6) توجّه فرمایید. ضمناً این فرضیه که انسان جانشین خدا در زمین است، با آیه 84 زخرف(43) و بسیاری آیات دیگر مثل آیات 120 مائده(5) و 3 انعام(6) در تضاد و تناقض می‌باشد (چرا ؟).
فخر رازی در تفسیر کبیر این معنی را برای «نُقَدِّسُ لَک» صحیح می‌داند. آیت‌اللّه طالقانی نیز همین معنی را در تفسیر پرتوی از قرآن انتخاب کرده است.