سوره مائده (5) - خوراک، سفره
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
به نام خدای گسترده‌مهر [و] جاودان‌مهر-
مائده (5)
-
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعامِ إِلاَّ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ ما يُرِيدُ ﴿۱﴾
ای ایمان‌آوردگان، به قراردادها وفا کنید. چارپایان بسته زبان جز آنها که تذکر داده خواهد شد(1)، بر شما حلال است، و[لی] در حال احرام(2) شکار را حلال مشمرید؛ خدا هر حکمی که بخواهد مقرّر می‌دارد.106
مائده (5)
1
اشاره به متن آیه سوّم مائده(همین سوره) است که در آیات 173 بقره(2) و 121 و 145 انعام(6) نیز آمده است.
واژه «محلّی» در اصل «مُحِلّین» بوده، به معنی حلال‌کنندگان، که «نون» آن در حالت اضافه حذف شده است.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْيَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ﴿۲﴾
ای ایمان‌آوردگان، سمبلهای [دین] خدا(1) و [ممنوعیت جنگ در] ماه حرام(2) و قربانیهای عادی و نشاندار را بی‌اعتبار ندانید، و نیز حرمت راهیان بیت الحرام را که افزون‌بخشی و خشنودی صاحب‌اختیارشان را می‌خواهند، نگاه دارید(3)؛ و چون از احرام خارج شدید [آزادانه می‌توانید] شکار کنید؛ [زنهار] دشمنی با گروهی که [در گذشته] شما را از مسجدالحرام بازداشتند، به تجاوز [از حق] وادارتان نکند و [همواره] در نیکی و تقوا همکاری کنید، نه در گناه و تجاوز، و در برابر خدا پروا کنید، که خدا سخت‌کیفر است.106
مائده (5)
2
دو مورد از آنها را به عنوان نمونه در آیات 158 بقره(2) و 36 حج(22) ملاحظه فرمایید؛ ضمناً «شعائر» جمع «شَعیرَه» به معنی علامت است.
به زیرنویس اوّل آیه 217 بقره(2) مراجعه فرمایید.
قبل از فتح مکه، مکیان راه حج را بر مسلمان‌‌ها می‌بستند؛ آیه دستور می‌دهد اکنون که مکه فتح شده و مخالفان به اسلام پیوسته‌اند، گذشته‌ها را فراموش کنید و در برابر آنها مقابله به مثل نکنید، تا آزادانه بتوانند اعمال حج را انجام دهند. آیه شریفه به روشنی کینه ورزی را منع می‌کند.
حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۳﴾
مردار، خون(1)، گوشتِ خوک و آنچه [به هنگام ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شده(2) [و برای خوشآمد بزرگان قربانی شده باشد] و حیوانی که خفه شده و یا با زدن از پای درآمده و بر اثر سقوط یا ضرب شاخ [حیوانی دیگر] کشته شده و باقیمانده صید درندگان بر شما حرام شده است، مگر اینکه [زنده یافته و] ذبح کرده باشید؛ و [نیز] آنچه در برابر بتها قربانی شوند و تقسیم [گوشت حیوان] به حکم قرعه؛ اینها همه انحراف است؛ امّا هر که در شرایط گرسنگی بدون قصد گناه، ناگزیر [از خوردن آنها] گردد، [مسأله‌ای نیست که] خدا آمرزگاری است مهربان؛ امروز انکارورزان از [کارشکنی در] دین شما نومید شدند، پس از آنان نترسید و از [نافرمانی] من بترسید؛ امروز دین شما را به کمال رساندم و نعمت خویش را بر شما تمام کردم و تسلیم [در قبال خدا] را(3) به عنوان دین برای شما انتخاب کردم(4).107
مائده (5)
3
به زیرنویس اوّل آیه 173 بقره(2) توجّه فرمایید.
اُهِلَّ از مصدر اهلال: بلند کردن صداست به نام کسی یا چیزی.
برای توجیه افزوده، با آیه 131 بقره(2) مقایسه فرمایید.
برخی از مفسران گفته‌اند برحسب ترتیب نزول، این آیه آخرین آیه قرآن است؛ واللّه اعلم.
يَسْئَلُونَكَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَ اذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ ﴿۴﴾
از تو می‌پرسند چه چیزهایی بر آنان حلال شده است؟ بگو: نعمتهای پاکیزه بر شما حلال است، و [نیز] دستاورد سگان شکاری(1) که مورد تعلیمشان قرار داده‌اید(2)؛ [زیرا] هنری که خدا به شما آموخته است به سگان آموزش می‌دهید؛ پس، از شکاری که برای شما گرفته‌اند بخورید و نام خدا را بر آن یاد کنید(3) و در برابر خدا پروا کنید، که خدا سریع‌الحساب است.107
مائده (5)
4
جوارح: جمع جارحه: حیوانات و مرغان شکاری.
مکلبین: تعلیم‌‌دهندگان سگ‌‌های شکاری و غیره.
دستور ذکر نام خدا در موارد ذبح یا شکار، خاصّ مسلمانان نیست و به پیروان سایر مذاهب نیز داده شده است؛ با آیه 34 حج(22) مقایسه فرمایید.
الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ وَ لا مُتَّخِذِي أَخْدانٍ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ ﴿۵﴾
امروز نعمتهای پاکیزه بر شما حلال شد؛ و غذا [و ذبایح] اهل‌کتاب بر شما و غذا [و ذبایح] شما بر آنان حلال است(1) و [نیز ازدواج با] زنان پارسای مؤمن و زنان پارسایی که قبل از شما اهل‌کتاب بودند [بر شما حلال است]، در صورتی که مهرشان را بپردازید، در حالی که خود پاکدامن باشید نه بی‌عفت، و نه اینکه [در نهان] دوست(2) بگیرید؛ و هر که [ضرورتِ] ایمان را انکار کند، تلاشش بر باد رفته است و در آخرت در شمار زیانکاران خواهد بود.107
مائده (5)
5
شیخ المفسرین طبرسی در تفسیر خود ذیل این آیه گفته است: «به نظر اکثر مفسّران و فقها، منظور از طعام، ذبیحه اهل‌کتاب است» طبرسی در عین حال در دنباله کلام خود اضافه می‌کند: «برخی هم گفته‌اند مقصود حبوبات است» در این مورد باید توجّه داشته باشیم که حبوبات اهل‌کتاب و حتّی مشرکین، مسأله و ابهامی نبوده است که قرآن بخواهد آن را روشن کند. آنچه از آغاز مشکل روز بوده، مسأله ذبایح اهل‌کتاب بوده که قرآن به آن اشاره و آن را روشن کرده است. و اگر منظور حبوبات بود، مشرکین را هم در کنار اهل‌کتاب قرار می‌داد. شیخ طوسی و ابوالفتوح رازی نیز در تفسیرهای خود هر دو قول را محتمل می‌دانند؛ ولی محمّد جواد مغنیه در تفسیر الکاشف قائل به حلیت ذبایح اهل‌کتاب است. ضمناً در آیات قرآن «طعام» در مورد غذای گوشتی نیز به کار رفته است؛ به آیه 96 مائده(5) توجّه فرمایید این کلمه در قرآن 24 مورد به کار رفته که در تمامی موارد به معنی مطلق خوراک آمده است؛ منجمله آیات 61 و 184 بقره(2) ، 93 آل‌عمران(3) ، 75 و 95 مائده(5) ، 37 یوسف(12) و غیره؛ سعدی هم در اشاره به فواید روزه‌داری گفته است، «اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی». دلیل قاطع دیگر در این مورد آیه 34 حج(22) در مورد دستور ذکر نام خدا در هنگام ذبح، به پیروان همه ادیان است. لازم به یادآوری است که در آیه 3 مائده (همین سوره دو آیه قبل) در بین محرمات ذکرشده، ذبیحه اهل‌کتاب نیست. برای توضیحات جامع تر، به رساله آیت‌اللّه محمّدابراهیم جناتی در نشریه کیهان اندیشه، شماره 65 (فروردین و اردیبهشت 75) که تکمیل شده آن در شماره سوّم ضمیمه راه سوّم روزنامه انتخاب (فروردین 80) چاپ شده است، و نیز مقاله استاد بهاءالدین خرمشاهی در روزنامه اطلاعات، شماره 21013، مورخ 25 اسفند 1375، صفحه معارف اسلامی مراجعه فرمایید؛ تفسیر «المنار» نیز در مورد حلیّت ذبیحه اهل‌کتاب بحث جامع و جالبی کرده است؛ واللّه اعلم.
اخدان: جمع خِدن: رفیقه.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ ما يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿۶﴾
ای ایمان‌آوردگان، چون به [عزم] نماز برخیزید، چهره و دستهای خود را تا آرنج شستشو دهید و سرها و پاهایتان را تا دو قوزک مسح کنید(1)؛ و اگر در حال جنابت هستید غسل کنید؛ و اگر بیمار یا در سفر بودید یا یکی از شما از آبریزگاه آمد و یا با زنان آمیزش داشتید و به آب دسترسی نداشتید، بر خاک پاکی تیمّم کنید و از آن به چهره‌ها و دستهاتان بکشید؛ خدا بر آن نیست که شما را در تنگنا قرار دهد، بلکه می‌خواهد پاکتان سازد و نعمت خویش را بر شما تمام کند، بسا که سپاسگزاری کنید.108
مائده (5)
6
بخشی از مسلمانان، «ارجلَکم» با فتح لام را عطف به «وجوهَکم و ایدیکم» دانسته و پاها را مشمول شستن می‌دانند.
وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ ﴿۷﴾
نعمت خدای را بر خود و پیمان [فطری] که شما را بدان ملزم ساخت - به هنگامی که گفتید: شنیدیم و اطاعت کردیم - به یاد آورید(1) و در برابر خدا پروا کنید(2)، که خدا به راز دلها داناست.108
مائده (5)
7
به آیه 172 اعراف(7) توجّه فرمایید. الست بربکم قالوا بلی
تقوی همان نیروی تسلّط بر نفس و کنترل آن در برابر تمایلات نفس است. معنی دقیق تقوی، خویشتن‌بانی است.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ ﴿۸﴾
ای ایمان‌آوردگان، همواره برای خدا ایستاده باشید و به عدالت گواهی دهید(1) و دشمنی با گروهی [از مردم،] به بی‌عدالتی وادارتان نکند(2)؛ عدالت ورزید، که به تقوا نزدیکتر است و در برابر خدا پروا کنید، که او به آنچه می‌کنید آگاه است(3).108
مائده (5)
8
در این مورد، در آیه 135 نساء(4) برای تأکید بیشتر گفته است: حتّی اگر به زیان خود و پدر و مادر و نزدیکان شما باشد.
کلمه «أَلاّ» تشکیل شده است از «اَن» ناصبه و «لا» ی نفی.
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 135 نساء(4) آمده است.
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿۹﴾
خدا به مؤمنانِ نیک‌رفتار وعده آمرزش و پاداشی بزرگ داده است.108
مائده (5)
9
وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ ﴿۱۰﴾
و کسانی که انکار ورزیدند و آیات ما را دروغ شمردند، دوزخی‌اند.109
مائده (5)
10