حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۳﴾
مردار، خون(1)، گوشتِ خوک و آنچه [به هنگام ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شده(2) [و برای خوشآمد بزرگان قربانی شده باشد] و حیوانی که خفه شده و یا با زدن از پای درآمده و بر اثر سقوط یا ضرب شاخ [حیوانی دیگر] کشته شده و باقیمانده صید درندگان بر شما حرام شده است، مگر اینکه [زنده یافته و] ذبح کرده باشید؛ و [نیز] آنچه در برابر بتها قربانی شوند و تقسیم [گوشت حیوان] به حکم قرعه؛ اینها همه انحراف است؛ امّا هر که در شرایط گرسنگی بدون قصد گناه، ناگزیر [از خوردن آنها] گردد، [مسأله‌ای نیست که] خدا آمرزگاری است مهربان؛ امروز انکارورزان از [کارشکنی در] دین شما نومید شدند، پس از آنان نترسید و از [نافرمانی] من بترسید؛ امروز دین شما را به کمال رساندم و نعمت خویش را بر شما تمام کردم و تسلیم [در قبال خدا] را(3) به عنوان دین برای شما انتخاب کردم(4).107
مائده (5)
3
به زیرنویس اوّل آیه 173 بقره(2) توجّه فرمایید.
اُهِلَّ از مصدر اهلال: بلند کردن صداست به نام کسی یا چیزی.
برای توجیه افزوده، با آیه 131 بقره(2) مقایسه فرمایید.
برخی از مفسران گفته‌اند برحسب ترتیب نزول، این آیه آخرین آیه قرآن است؛ واللّه اعلم.
يَسْئَلُونَكَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَ اذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ ﴿۴﴾
از تو می‌پرسند چه چیزهایی بر آنان حلال شده است؟ بگو: نعمتهای پاکیزه بر شما حلال است، و [نیز] دستاورد سگان شکاری(1) که مورد تعلیمشان قرار داده‌اید(2)؛ [زیرا] هنری که خدا به شما آموخته است به سگان آموزش می‌دهید؛ پس، از شکاری که برای شما گرفته‌اند بخورید و نام خدا را بر آن یاد کنید(3) و در برابر خدا پروا کنید، که خدا سریع‌الحساب است.107
مائده (5)
4
جوارح: جمع جارحه: حیوانات و مرغان شکاری.
مکلبین: تعلیم‌‌دهندگان سگ‌‌های شکاری و غیره.
دستور ذکر نام خدا در موارد ذبح یا شکار، خاصّ مسلمانان نیست و به پیروان سایر مذاهب نیز داده شده است؛ با آیه 34 حج(22) مقایسه فرمایید.
الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ وَ لا مُتَّخِذِي أَخْدانٍ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ ﴿۵﴾
امروز نعمتهای پاکیزه بر شما حلال شد؛ و غذا [و ذبایح] اهل‌کتاب بر شما و غذا [و ذبایح] شما بر آنان حلال است(1) و [نیز ازدواج با] زنان پارسای مؤمن و زنان پارسایی که قبل از شما اهل‌کتاب بودند [بر شما حلال است]، در صورتی که مهرشان را بپردازید، در حالی که خود پاکدامن باشید نه بی‌عفت، و نه اینکه [در نهان] دوست(2) بگیرید؛ و هر که [ضرورتِ] ایمان را انکار کند، تلاشش بر باد رفته است و در آخرت در شمار زیانکاران خواهد بود.107
مائده (5)
5
شیخ المفسرین طبرسی در تفسیر خود ذیل این آیه گفته است: «به نظر اکثر مفسّران و فقها، منظور از طعام، ذبیحه اهل‌کتاب است» طبرسی در عین حال در دنباله کلام خود اضافه می‌کند: «برخی هم گفته‌اند مقصود حبوبات است» در این مورد باید توجّه داشته باشیم که حبوبات اهل‌کتاب و حتّی مشرکین، مسأله و ابهامی نبوده است که قرآن بخواهد آن را روشن کند. آنچه از آغاز مشکل روز بوده، مسأله ذبایح اهل‌کتاب بوده که قرآن به آن اشاره و آن را روشن کرده است. و اگر منظور حبوبات بود، مشرکین را هم در کنار اهل‌کتاب قرار می‌داد. شیخ طوسی و ابوالفتوح رازی نیز در تفسیرهای خود هر دو قول را محتمل می‌دانند؛ ولی محمّد جواد مغنیه در تفسیر الکاشف قائل به حلیت ذبایح اهل‌کتاب است. ضمناً در آیات قرآن «طعام» در مورد غذای گوشتی نیز به کار رفته است؛ به آیه 96 مائده(5) توجّه فرمایید این کلمه در قرآن 24 مورد به کار رفته که در تمامی موارد به معنی مطلق خوراک آمده است؛ منجمله آیات 61 و 184 بقره(2) ، 93 آل‌عمران(3) ، 75 و 95 مائده(5) ، 37 یوسف(12) و غیره؛ سعدی هم در اشاره به فواید روزه‌داری گفته است، «اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی». دلیل قاطع دیگر در این مورد آیه 34 حج(22) در مورد دستور ذکر نام خدا در هنگام ذبح، به پیروان همه ادیان است. لازم به یادآوری است که در آیه 3 مائده (همین سوره دو آیه قبل) در بین محرمات ذکرشده، ذبیحه اهل‌کتاب نیست. برای توضیحات جامع تر، به رساله آیت‌اللّه محمّدابراهیم جناتی در نشریه کیهان اندیشه، شماره 65 (فروردین و اردیبهشت 75) که تکمیل شده آن در شماره سوّم ضمیمه راه سوّم روزنامه انتخاب (فروردین 80) چاپ شده است، و نیز مقاله استاد بهاءالدین خرمشاهی در روزنامه اطلاعات، شماره 21013، مورخ 25 اسفند 1375، صفحه معارف اسلامی مراجعه فرمایید؛ تفسیر «المنار» نیز در مورد حلیّت ذبیحه اهل‌کتاب بحث جامع و جالبی کرده است؛ واللّه اعلم.
اخدان: جمع خِدن: رفیقه.