سوره حشر (59) - جمع کردن، راندن
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
به نام خدای گسترده‌مهر [و] جاودان‌مهر-
حشر (59)
-
سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿۱﴾
هر چه در آسمانها و زمین است [با بروز استعدادهای خداداده خود] خدای را تقدیس می‌کند و اوست فرادست و فرزانه.545
حشر (59)
1
هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ ﴿۲﴾
اوست که انکارورزانِ اهل‌کتاب(1) را [که محرّک و عامل اصلی جنگ احزاب بودند] در نخستین برخورد از دیارشان بیرون راند؛ در حالی که گمان نمی‌کردید که [به آسانی] بیرون روند و خودشان نیز تصوّر می‌کردند دژهای محکمشان در قبال خدا نگهدارشان است، امّا [عقوبت] خدا - از آنجا که گمان نمی‌بردند - به سراغشان آمد(2) و در دلهایشان هراس افکند، به گونه‌ای که خانه‌های خویش را، به دست خودشان و به دست مؤمنان ویران می‌کردند؛ پس ای اهل بصیرت(3)، عبرت بگیرید.545
حشر (59)
2
منظور یهودیان بنی‌نضیر است که در 3 کیلومتری مدینه زندگی می‌کردند و به هنگام هجرت پیامبرص با آن حضرت پیمان بی‌طرفی بستند؛ ولی پس از جنگ احد بنای پیمان شکنی گذاشتند و با قریشیان علیه مسلمانان همدست شدند.
به آیه 26 نحل(16) توجّه فرمایید.
منظور از «ابصار» به معنی چشمها، همانست که در آیات 46 حج(22) و 179 اعراف(7) به آن اشاره شده.
وَ لَوْ لا أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابُ النَّارِ ﴿۳﴾
اگر نه آن بود که خدا جلای وطن را بر آنان مقرّر داشته بود، آنان را به مجازات دنیا گرفتار می‌کرد و[لی] در آخرت مجازات(1) آتش را خواهند داشت.545
حشر (59)
3
سیوطی نویسنده «الاتقان» توضیح داده است که «عذاب» در قرآن غالبا به معنی مجازات است؛ آیات 18 و 118 مائده(5) و بسیاری آیات دیگر، مؤید نظر اوست.
ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ﴿۴﴾
این [شکست] از آن جهت بود که با خدا و رسولش به مخالفت برخاستند؛ و هر که با خدا [و رسولش(1)] مخالفت ورزد، [بداند که] خدا سخت‌کیفر است.546
حشر (59)
4
برای توجیه افزوده، به آیه 13 انفال(8) توجه فرمایید.
ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَ لِيُخْزِيَ الْفاسِقِينَ ﴿۵﴾
هر نخلی که انداختید یا برپا(1) باقی گذاشتید، همه به فرمان خدا بود، تا [شما را یاری دهد] و منحرفان را رسوا گرداند.546
حشر (59)
5
اصول: جمع اصل: پایه، تنه.
وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ وَ لكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلى مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۶﴾
آنچه خدا از [اموال] آنان به رسولش ارزانی داشت، شما با هیچ اسب و شتری(1) بر آن نتاختید، بلکه خدا رسولان خود را برهر که بخواهد، مسلّط گرداند و بر هر کاری تواناست.546
حشر (59)
6
خیل: اسبان یا اسب سواران. رکاب: شتران. این هر دو واژه از لفظ خود مفرد ندارد.
ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ﴿۷﴾
آنچه خدا از [اموال] سکنه آن قریه‌ها عاید رسولش کرد، خاصّ خدا و رسول و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و درراه ماندگان است(1)، تا [امکانات مالی] میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد؛ آنچه رسول در اختیار شما قرار داد، بگیرید و از آنچه نهی کرد، خودداری کنید، و در برابر خدا پروا کنید؛ که خدا سخت‌کیفر است.546
حشر (59)
7
مهندس عبدالعلی بازرگان قرآن پژوه برجسته در کتاب کلماتی از قرآن گفته است: با توجه به معنای «سبیل اللّه » در قرآن که غالبا در متن آیات جهادی آمده است، و در مقابله با «سبیل طاغوت» قرار دارد، «ابن السبیل» باید خانواده شهیدان یا فرزندان سبیل اللّه یعنی جهادگران بی‌بضاعت که جان باخته‌اند، باشد.
لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ ﴿۸﴾
[و نیز این اموال] خاصّ نیازمندان مهاجری است که از خانه و اموال خود رانده شده‌اند، در حالی که افزون‌بخشی و خشنودی خدا را(1) می‌خواهند و [دین] خدا و رسولش را یاری می‌کنند؛ آنان صداقت دارند.546
حشر (59)
8
موارد خشنودی خدا از بنده همواره خشنودی بنده از خدا را به علت پاداش فراوان به دنبال خواهد داشت؛ چنانکه در آیات 119 مائده(5) ، 100 توبه(9) ، 22 مجادله(58) ، 28 فجر(89) ، 8 بینه(98) ملاحظه می‌فرمایید.
وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿۹﴾
و نیز خاصّ کسانی است که قبل از مهاجرین، در [مدینه] خانه امن و ایمان، جای گرفتند و کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل خود دغدغه‌ای نسبت به آنچه در اختیار مهاجران قرار داده شده است، احساس نمی‌کنند و هرچند خود نیازمند باشند، [آنان را] بر خود مقدّم می‌شمرند؛ و کسانی که از بخل نفس خویش مصون مانند، رستگارند.546
حشر (59)
9
وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ ﴿۱۰﴾
و نیز خاصّ کسانی است که از پی آنان آمدند(1) و می‌گویند: صاحب‌اختیارا، ما و برادران ما را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند، بیامرز و حسادت و کینه‌ای نسبت به مؤمنان در دلهای ما مگذار، که صاحب‌اختیارا، تو رئوف و مهربانی.547
حشر (59)
10
منظور انصار است.