يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَيْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً ﴿۱۹﴾
ای ایمان‌آوردگان، برای شما روا نیست که زنان را با وجود اکراهشان به میراث برید(1)؛ و آنان را تحت فشار قرار ندهید تا قسمتی از مهریه‌ای را که به آنان پرداخته‌اید، بازستانید، مگر آنگاه که آشکارا دست به بی‌شرمی بزنند؛ و با آنان به شایستگی معاشرت کنید؛ و اگر همسران خود را پسند نمی‌کنید، [در اندیشه جدایی نباشید] چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید و خدا خیر فراوان در آن نهاده است.80
نساء (4)
19
در میان اعراب دوران جاهلیت رسم بود که وقتی پدری فوت می‌کرد فرزند ذکور بزرگتر او همسران پدر را به جز مادر به ارث می‌برد؛ این رسم ناشایست با نزول این آیه ملغی گردید.
وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَ آتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً ﴿۲۰﴾
اگر خواستید همسر دیگری به جای همسر خود انتخاب کنید و مال فراوانی به یکی از آنان بخشیده‌اید، چیزی از آن را بازنستانید؛ چرا برای بازپس گرفتن آن، دست به بهتان و گناهی آشکار می‌زنید؟81
نساء (4)
20
وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُكُمْ إِلى بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً ﴿۲۱﴾
چگونه مهریه را با وجود پیمان محکمی که از شما گرفته‌اند، بازپس می‌گیرید؛ در حالی که هر دو از یکدیگر بهره‌مند شده‌اید؟81
نساء (4)
21
وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبِيلاً ﴿۲۲﴾
با همسران پدر ازدواج نکنید، مگر آنچه قبل از این [دستور] رخ داده [و مورد عفو قرار گرفته] است؛ که کاری است بی‌شرمانه و تنفرانگیز؛ و شیوه‌ای است ناپسند.81
نساء (4)
22
حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُكُمُ اللاَّتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ وَ رَبائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً ﴿۲۳﴾
[ازدواج با] مادران و دختران و خواهران و عمه‌ها و خاله‌ها و دختران برادر و دختران خواهر و زنانی که شما را شیر داده‌اند و خواهران شیری و مادران همسر بر شما حرام شده است؛ و [نیز] دختران همسرتان(1) که در کنار شما پرورش یافته‌اند و از همسرانی باشند که با آنها آمیزش داشته‌اید، در غیر این صورت ایرادی بر شما نیست؛ و نیز همسران(2) پسران تنی شما و ازدواج [همزمان] با دو خواهر، مگر آنچه قبل از این [دستور] رخ داده باشد، که خدا آمرزگاری است مهربان.81
نساء (4)
23
«ربائب» جمع «ربیبه» به معنی تربیت‌یافته، منظور دختران همسر است که از شوهر دیگر داشته‌اند.
«حلائل» جمع «حَلیلَه» به معنی همسر.
وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ كِتابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَراءَ ذلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً ﴿۲۴﴾
و خدا [در اولویت(1)، نکاح] با زنان مؤمن و پاکدامن به غیر از زنان اسیر(2) را بر شما مقرّر داشته است؛ و [سایر موارد] غیر از آنها [که منع شده‌اند(3)] بر شما حلال است که با [تقبّل هزینه از] اموال خود به پاکدامنی خواستار ازدواج باشید، نه به بی‌عفتی؛ و چون به نکاح از آنان بهره‌مند شدید، مهرشان را به عنوان فریضه‌ای بپردازید؛ و پس از تعیین مهر مقرّر، هر توافقی که در مورد آن کردید، گناهی بر شما نیست(4)، که خدا دانایی فرزانه است.82
نساء (4)
24
"در صورت محدودیت مالی و امکانات و سختی تجرّد، مفاد آیه بعد (آیه 25 همین سوره) تجویز شده است.
منظور زنان پاکدامن آزاد است. زیرنویس آیه بعد (آیه 25) در باره «مُحصِنین» و «مُحصَنات» را ملاحظه فرمایید.
اشاره به موارد منع ازدواج در آیه قبل (آیه 23 همین سوره)
بخش تکمیلی دستور فوق در آیه 237 بقره(2) آمده است که می‌فرماید: اگر قبل از آمیزش، مشکل جدایی پیش آمد، فقط نیمی از مهر مقرّر را بپردازید مگر اینکه خودشان ببخشند. ضمناً در سه آیه قرآن در مورد ازدواج با پاکدامنی و پرداخت مهریه در آغاز زندگی مشترک تأکید شده. یکی در مورد افراد عادی است که همین آیه 24 نساء است؛ یکی هم در مورد ازدواج با زنان اسیر است که در حال حاضر موضوع آن منتفی شده و در آیه 25 نساء (آیه بعدی) آمده است؛ یکی هم در مورد ازدواج با دختران اهل‌کتاب در آیه 5 مائده(5) می‌باشد. در هر سه مورد روی داشتن روابط با پاکدامنی و پرداخت مهر در آغاز زندگی مشترک تأکید شده است، و بدین قرار بدیهی است که بالضّروره میزان مهریه باید در حدّ توان باشد تا پرداخت آن دشواری ایجاد نکند. موضوع ضرورت پرداخت مهریه در آغاز ازدواج در آیات 10 ممتحنه(60) و 50 احزاب(33) نیز مطرح شده، ولی در هیچ یک از آیات مربوط به طلاق پرداخت آن طرح نشده است زیرا از نظر قرآن مهر قبلاً پرداخت شده و هنگام متارکه قابل طرح نیست. در آیه 241 بقره(2) هم فقط از دادن هدیه‌ای مناسب به هنگام متارکه صحبت شده است، همچنین است در آیه 28 احزاب(33)."
وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلاً أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ فَتَياتِكُمُ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَناتٍ غَيْرَ مُسافِحاتٍ وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۲۵﴾
هر که از شما توان مالی [لازم] برای ازدواج با زنان آزاد و مؤمن(1) ندارد، با زنان با ایمان از اسیران جنگی(2) که [احیاناً] در اختیار دارید [ازدواج کند]؛ خدا به ایمان شما داناتر است؛ [و در آفرینش] همه از یک گوهرید؛ آنان را با اجازه کسانشان به نکاح خود درآورید و مهرشان را به نحو شایسته‌ای بپردازید، در حالی که پاکدامن باشند، نه بی‌عفت و دوستانی(3) برنگزینند؛ اگر آن زنان در حصار ازدواج قرار گرفتند و مرتکب بی‌شرمی شدند، مستوجب [پنجاه تازیانه، معادل] نصف کیفر زنان آزاد(4) هستند؛ این [حکم ازدواج با زنان اسیر] برای کسی از شما است که از رنج [تجرد و ارتکاب گناه] بترسد؛ و خویشتن داری تا هنگام گشایش بهتر است، که خدا آمرزگاری است مهربان.82
نساء (4)
25
"واژه «مُحصن» از ریشه حصن، به معنای قرار گرفتن در حصن و حصار و محافظت خویش از بی‌شرمی و هرزگی است و ده بار در پنج آیه قرآن بکار رفته است: آیات 24 و 25 نساء (همین سوره)، آیه 5 مائده(5) و آیات 4 و 23 نور(24)؛ دو بار بصورت «مُحصِنِین» به معنای حالت پاکدامنی مردان، و هشت بار بصورت «مُحصَنات» به معنای «زنان پاکدامن» یا «زنان پاک‌دامنِ آزاد».
به اسارت و بردگی گرفتن مردان و زنان در جنگها، رسم رایج دوران جاهلیت بوده که در قرآن منع شده و دستورات و تشویقاتی برای آزادی اسیران و رفع تدریجی این پدیده ناهنجار از اجتماع آمده است. آیات 33 نور(24) و 4 محمد(47) را ملاحظه فرمایید.
اخدان: جمع خِدْن: رفیق یا رفیقه.
به آیه 2 نور(24) توجّه فرمایید."
يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿۲۶﴾
خدا می‌خواهد [روش درست را] برای شما به روشنی بیان کند و سنّتهای [شایسته] پیشینیانتان را به شما بنمایاند و [به رحمت خویش] بر شما بازگردد، که خدا دانایی فرزانه است.82
نساء (4)
26
وَ اللَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ يُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِيلُوا مَيْلاً عَظِيماً ﴿۲۷﴾
خدا می‌خواهد [به رحمت خویش] بر شما بازگردد، و[لی] کسانی که پیرو شهواتند، می‌خواهند شما سخت منحرف شوید.83
نساء (4)
27
يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً ﴿۲۸﴾
خدا می‌خواهد بر شما آسان گیرد؛ و [آگاه است که] انسان ضعیف آفریده شده است.83
نساء (4)
28