وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ ﴿۱۷﴾
بشارت برای کسانی است که از بندگی طاغوتها [و امرای خودکامه(1)] اجتناب ورزیدند و به درگاه خدا بازگشتند؛ پس بندگان [ویژه] مرا(2) بشارت ده،460
زمر (39)
17
کلمه «طاغوت» هم به عنوان جمع به کار می‌رود، مثل همین آیه؛ و هم به عنوان مفرد، مثل آیه 60 نساء(4).
کلمه «عبادِ» در اصل «عبادی» بوده که «یاء» حذف شده و به جای آن کسره گرفته است.
الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴿۱۸﴾
همانان که به کلام قرآن(1) گوش فرا می‌دهند و از بهترین آن پیروی می‌کنند؛ آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است و خردمندند.460
زمر (39)
18
مؤید اینکه معنی «قول» در اینجا کلام قرآن است، آیه 68 مؤمنون(23) و نیز آیات 13 و 14 طارق(86) است. با این فرض آیه مورد بحث هم معنی با نیمه اول آیه 55 زمر(همین سوره) است و این تأیید دیگری است بر این نظر؛ همین تعبیر در آیه 145 اعراف(7) به کار رفته است که باز هم تأیید دیگری است. علاوه بر آن باید توجه داشت که این آیه دنباله کلام آیه قبلی است و لزوما باید با آن هماهنگی داشته باشد.
أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّارِ ﴿۱۹﴾
آیا کسی که فرمان مجازات بر او محقّق شده است [قادر به گریز است(1)]؟ آیا تو می‌توانی آن را که در آتش است، رهایی بخشی؟!460
زمر (39)
19
چه کسانی‌اند ؟ به آیه 39 بقره(2) توجّه فرمایید.
لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعادَ ﴿۲۰﴾
لیکن کسانی که از صاحب‌اختیارشان پروا دارند، [در بهشت] غرفه‌های چندطبقه خواهند داشت که نهرها از کنارش جاری است؛ خدا [به درستی] وعده داده است(1) و خلف وعده نخواهد کرد.460
زمر (39)
20
«وَعدَ اللَّهِ» مفعول مطلق فعل حذف‌شده است و تقدیر آن «وَعدَ اللَّهِ َوعداً» است به معنی خدا وعده داده است، وعده‌ای چنین و چنان.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ ﴿۲۱﴾
آیا توجّه نکرده‌ای که خدا بارانی از آسمان فرستاد و آن را [به صورت] چشمه‌هایی(1) در زمین روان ساخت، آنگاه کشتزاری با رنگهای مختلف به وسیله آن پدید می‌آورد، سپس پژمرده می‌شود(2) و می‌بینی که زرد شده است، آنگاه آن را خاشاک می‌سازد؛ این [دگرگونیها] برای خردمندانِ با خلوص(3) موجب بیداری است.460
زمر (39)
21
ینابیع: جمع ینبوع: چشمه.
فعل «هاج - یهیج» از اضداد است، هم به معنی خشک و پژمرده شدن و هم به معنی بالیدن و رشد کردن می‌آید.
به زیرنویس اول آیه 269 بقره(2) مراجعه فرمایید.
أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ ﴿۲۲﴾
آیا کسی که خدا دل او را پذیرای تسلیم [در برابر خود] کرده و برخوردار از نور [هدایتی] از جانب صاحب‌اختیارش می‌باشد [همچون سخت دلان سرگشته است]؟ وای بر سخت دلان در برابر ذکر خدا(1)؛ آنان در گمراهی آشکارند.461
زمر (39)
22
توصیف وضع افرادی که مقابل آنان هستند، در آیه 28 رعد(13) آمده است.
اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللَّهِ ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ ﴿۲۳﴾
خدا بهترین سخن را به صورت کتابی - که [از نظر بلاغت] همگون و همواره نو و بدیع است(1) نازل کرده است. پوست بدن کسانی که از [مجازات] صاحب‌اختیارشان بیم دارند از [هشدارهای] آن به لرزه می‌افتد، آنگاه پوست و دلهاشان به یاد خدا آرام گیرد. این هدایت خداست که هر که را خواهد، به آن راه نماید(2)؛ و هر که را خدا گمراه کند(3)، هیچ راهنمایی نخواهد داشت.461
زمر (39)
23
راغب در معنی واژه «مثانی» گفته است: «یتجدد و حالاً فحالاً» که مفهوم آن این است که هرچه تکرار می‌شود تازگی دارد.
به آیه 16 مائده(5) توجّه فرمایید؛ و برای توضیح بیشتر و کامل تر، به زیرنویس سوّم آیه 142 بقره(2) مراجعه فرمایید.
به آیه 27 ابراهیم(14) و یضل اللّه الظالمین توجّه فرمایید؛ در آیات 34 و 74 غافر(40) هم به ترتیب تصریح شده که خدا اسرافگران و انکارورزان را گمراه می‌کند.
أَ فَمَنْ يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ قِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ ﴿۲۴﴾
آیا کسی که در روز رستاخیز [تلاش می‌کند] چهره خویش را از دشواری آتش حفظ کند(1) [همچون کسی است که ایمن از آن بلیه است(2)]؟ و به ستمگران گفته می‌شود: کیفر دستاوردتان را بچشید.461
زمر (39)
24
در آیات 50 ابراهیم(14) ، 39 انبیاء(21) ، 104 مؤمنون(23) ، 90 نمل(27) و 66 احزاب(33) به سوختن وجوه در آتش قیامت اشاره شده است.
به آیات 22-25 قیامت(75) توجّه فرمایید.
كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَيْثُ لا يَشْعُرُونَ ﴿۲۵﴾
پیشینیان آنان نیز [آیات خدا را] دروغ شمردند و از جایی که فکر نمی‌کردند، مجازات دامنگیرشان شد(1).461
زمر (39)
25
معنی و مفهوم آیه، به بیان دیگر در آیه 11 آل‌عمران(3) آمده است.
فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْيَ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ ﴿۲۶﴾
و خدا هم در زندگی دنیا رسوایی را به آنان چشانید؛ و کاش می‌دانستند که مجازات آخرت سخت‌تر است.461
زمر (39)
26