وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراكُمْ ما تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيا وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ ﴿۱۵۲﴾
خدا وعده خود را که با شما نهاده بود به تحقّق رساند، آنگاه که [در آغاز نبرد اُحُد] دشمنان را [با چابکی] به قانونمندی او از پای درمی‌آوردید؛ تا وقتی که [به هوای غنایم، سنگرهای خویش را رها کردید و] در کار جنگ سست شدید و به نزاع پرداختید و پس از آنکه پیروزی مورد علاقه شما را [خدا] در برابرتان قرار داده بود، [در لحظه‌ای بحرانی] بنای نافرمانی گذاشتید؛ بعضی از شما خواهان دنیا و بعضی دیگر خواهان آخرت بودند؛ آنگاه خدا شما را از [تسلّط بر] آنان بازداشت تا شما را بیازماید؛ و از [نافرمانی] شما درگذشت؛ و خدا نسبت به مؤمنان افزون‌بخشی دارد(1).
سوره آل‌عمران (3) آیه 152
صفحه
69
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
152
1
اشاره به زمانی است که جنگ احد به سود مسلمانان پیش می‌رفت، ولی تیراندازان محافظ درّه به طمع غنایم سنگرهای خود را رها کردند و دشمن به حمله متقابل پرداخت و گروهی از سپاه مسلمانان برای خروج از حلقه محاصره گریختند؛ با همه این احوال خدا آنان را بخشود و حتّی به پیامبرص دستور گذشت و مهربانی و حتّی مشاوره با آنها را داد. به آیه 159 آل‌عمران(همین سوره) توجّه فرمایید.
إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْراكُمْ فَأَثابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلا تَحْزَنُوا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا ما أَصابَكُمْ وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ ﴿۱۵۳﴾
به یاد آرید زمانی را که [از دامنه اُحُد، در حال گریز] دور می‌شدید و به اَحَدی توجّه نداشتید و رسول شما را از پشت سر به [بازگشت] فرا می‌خواند، آنگاه [خدا] اندوه [شکست و ناکامی شما] را با اندوهی [دیگر که نتیجه پشیمانی از نافرمانی و شرم از رسول بود] جزا داد(1) تا بر آنچه از دستتان رفت و رنجی که به شما رسید اندوهگین نشوید؛ [بلکه به اصلاح خود پردازید(2)] و خدا به آنچه می‌کنید آگاه است.
سوره آل‌عمران (3) آیه 153
صفحه
69
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
153
1
منظور این است که اندوه اوّل که بار منفی دارد تحت الشعاع اندوه دوّم (که بار مثبت دارد) قرار گیرد و فراموش شود.
2
سفارش عدم تأسف بر آنچه از دست رفته است، علاوه بر این آیه، در آیه 23 حدید(57) نیز تصریح شده است.
ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً يَغْشى طائِفَةً مِنْكُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ ما لا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلى مَضاجِعِهِمْ وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ ﴿۱۵۴﴾
آنگاه پس از آن اندوه، خدا شما را آرامش بخشید، [به گونه‌ای] که گروهی از شما را خوابی آرام فرا گرفت، امّا گروهی دیگر، تنها در بند خویش بودند و به شیوه [دوران] جاهلیت نسبت به خدا گمانهای ناحقّی داشتند؛ و می‌گفتند: آیا [اختیار] کار به دست ماست [تا خود را از معرکه خارج کنیم]؟ بگو: سررشته کارها یکسره به دست خداست؛ آنان در دلهای خویش اموری را نهان می‌دارند که بر تو آشکار نمی‌سازند؛ می‌گویند: اگر [اختیار] کار دست ما بود، در اینجا کشته نمی‌شدیم؛ بگو: اگر [حتّی] در خانه‌های خویش بودید، کسانی که کشته شدن بر آنان مقرّر شده بود، [به پای خود] به بسترهای مرگ(1) خویش می‌رفتند(2)، تا [اجل محتومشان یک لحظه هم به تأخیر نیفتد(3)] و افکاری را که در سینه‌های شماست، خدا مورد آزمایش قرار دهد و ایمانی که در دل دارید پیراسته گرداند؛ که خدا به راز دلها داناست(4).
سوره آل‌عمران (3) آیه 154
صفحه
70
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
154
1
به بخش انتهایی آیه 168 آل‌عمران(همین سوره) توجّه فرمایید.
2
مضاجع: جمع مضجَع: خوابگاه.
3
به آیه 61 نحل(16) توجّه فرمایید.
4
کلیه حروف الفبای عربی در این آیه و آیه 29 فتح(48) به کار رفته است.
إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴿۱۵۵﴾
افرادی از [بین] شما که روز درگیری دو سپاه [در اُحد، به جنگ] پشت کردند، بی‌تردید به سبب پاره‌ای از دستاوردشان، شیطان آنان را به لغزش انداخته بود، و[لی] خدا از آنان درگذشت، که خدا آمرزگاری است بردبار.
سوره آل‌عمران (3) آیه 155
صفحه
70
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
155
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِي الْأَرْضِ أَوْ كانُوا غُزًّى لَوْ كانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿۱۵۶﴾
ای ایمان‌آوردگان(1)، به سان انکارورزانی نباشید که درباره برادران خویش که به سفرِ جنگی رفته بودند و یا پیکارگر(2) شدند [و از پای درآمدند]، گفتند: اگر نزد ما می‌ماندند، به چنگ مرگ نمی‌افتادند و کشته نمی‌شدند، [خدا این پندار را در آنان قوت بخشید] تا آن را [به صورت] حسرت [و اندوهی] در دلهای آنان قرار دهد؛ خداست که حیات و مرگ می‌دهد؛ و خدا به آنچه می‌کنید بیناست.
سوره آل‌عمران (3) آیه 156
صفحه
70
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
156
1
به زیرنویس آیه 29 نساء(4) و زیرنویس اول آیه 267 بقره(2) توجه فرمایید.
2
غزّی: جمع غازی: جنگجو.
وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ ﴿۱۵۷﴾
اگر در راه خدا کشته یا دستخوش مرگ شوید، آمرزش و رحمت خدا بی‌گمان از اموالی که [فراریان جنگ] جمع می‌کنند بهتر است(1).
سوره آل‌عمران (3) آیه 157
صفحه
70
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
157
1
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگری در آیه 111 توبه(9) آمده است.
وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ ﴿۱۵۸﴾
اگر مرگ شما را دریابد یا کشته شوید، به پیشگاه خدا احضار می‌شوید(1).
سوره آل‌عمران (3) آیه 158
صفحه
71
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
158
1
برای توجیه ترجمه «حشر» به بخش آخر آیه 61 قصص(28)توجّه فرمایید.
فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ ﴿۱۵۹﴾
در پرتو رحمت الهی، بر آنان [که در احد نافرمانی کردند و پشیمان شدند،] نرم [خو و مهربان] شدی؛ و اگر خشن و سخت دل بودی، از گرد تو پراکنده می‌شدند(1)، پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار با آنان مشورت کن؛ و چون [بر اساس مشاوره] تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن، که خدا توکل‌‌کنندگان را دوست دارد(2).
سوره آل‌عمران (3) آیه 159
صفحه
71
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
159
1
یعنی، حتّی پیامبر خدا هم، بدون رفتار عطوفت آمیز، به جایی نمی‌رسد.
2
برای روشن شدن معنای صحیح توکل به زیرنویس دوم آیه 122 آل‌عمران(همین سوره) مراجعه فرمایید.
إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَكُمْ وَ إِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿۱۶۰﴾
اگر خدا شما را یاری کند، هیچ نیرویی بر شما پیروز نخواهد شد و اگر شما را فروگذارد، کیست که پس از او شما را یاری کند(1)؟ پس مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.
سوره آل‌عمران (3) آیه 160
صفحه
71
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
160
1
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 17 انعام(6) آمده است.
وَ ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ ﴿۱۶۱﴾
هیچ پیامبری را نسزد که [در غنایم جنگ] خیانت ورزد؛ و هر که خیانت کند، روز رستاخیز مورد خیانتش را به همراه می‌آورد؛ آنگاه [نتیجه] دستاوردهای هر کس به تمامی داده شود، بی‌آنکه مورد ظلم قرار گیرند(1).
سوره آل‌عمران (3) آیه 161
صفحه
71
سوره
آل‌عمران (3)
آیه
161
1
مفهوم این بخش از آیه، به بیان دیگر در آیه 112 طه(20) آمده است؛ در این رابطه به دو آیه 40 و 41 نجم(53) هم توجّه فرمایید.