لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ ﴿۱۹۸﴾
گناهی بر شما نیست که [ضمن سفر حج] در طلب [روزی و] افزونبخشی صاحباختیار خویش باشید(1) و هنگامی که از عرفات(2) کوچ کردید، خدا را در مشعرالحرام یاد کنید(3)، آن گونه که شما را راهبری کرد؛ و بیتردید قبل از آن در زمره گمراهان بودید.31
بقره (2)
198
با در نظر گرفتن ملاحظاتی که از نظر راستی و درستی در حج لازم الاجراست، میآموزد که چگونه تقوی را در کنار زندگی مادی قرار دهند؛ در این مورد برای روشنتر شدن، به آیه 37 نور(24) توجّه فرمایید. ضمناً مفادّ این قسمت از آیه، نظیر آیه 10 جمعه(62) است که داد و ستد پس از اتمام نماز جمعه را مجاز میشمارد.
«عرفات» محلی است که روز عرفه، یعنی نهم ذی حجه، حجاج در آن لبیکگویان میمانند و به خواندن ادعیه میپردازند و نماز ظهر و عصر را در همانجا میگزارند. مفسران گفتهاند صحرای عرفات محلی است که پیک وحی الهی آئین حج را به ابراهیم آموخت.
«مشعرالحرام» کوهی است میان عرفات و منی؛ طبق این آیه، حجاج وقتی از عرفات به سوی مشعرالحرام میروند، به صور مختلف ذکر خدا میگویند که مرحلهای شورانگیز و پراحساس از آیین حج میباشد.
ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۹۹﴾
آنگاه [همه با هم و] از طریقی که انبوه مردم بازمیگردند [به سوی سرزمین منی] کوچ کنید و از خدا آمرزش بخواهید، که خدا آمرزگاری است مهربان.31
بقره (2)
199
فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ ﴿۲۰۰﴾
چون مراسم [حج] را به پایان رساندید - همچنان که [فضایل] پدران خویش را [به رسم جاهلیت] یاد میکردید - خدای را [به عظمت و پاکی] یاد کنید و حتّی بیشتر؛ بعضی از مردم میگویند که: صاحباختیارا، در دنیا به ما عطا کن و [از آخرت غافلند]، آنان در آخرت بهرهای نخواهند داشت(1).31
بقره (2)
200
کسانی که فقط به دنیا توجّه دارند و از آخرت غافلند، طبعا تزکیه نمیشوند؛ و در آیه 76 طه(20) میفرماید: بهشت پاداش کسی است که تزکیه شده است؛ به آیه 29 نجم(53) هم در این رابطه توجّه فرمایید.
وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ ﴿۲۰۱﴾
و بعضی [دیگر] از آنها میگویند: صاحباختیارا، در دنیا و آخرت به ما نیکویی عطا کن و از مجازات آتش [دوزخ] نگاه دار.31
بقره (2)
201
أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ سَرِيعُ الْحِسابِ ﴿۲۰۲﴾
آنان از دستاورد خویش بهرهای دارند؛ و خدا سریعالحساب است.31
بقره (2)
202
وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقى وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿۲۰۳﴾
خدا را [همواره] یاد کنید [به خصوص] در چند روز [ایام تشریق در منی(1)]؛ امّا هر که عجله داشته [فقط] دو روز [در صحرای منی] اقامت کند و نیز هر که [مراجعت خود را تا اتمام سه روز] به تأخیر افکند، گناهی مرتکب نشده است؛ [این حکم] برای کسی است که با پروا باشد؛ در برابر خدا پروا کنید و بدانید که به پیشگاه او احضار(2) خواهید شد.32
بقره (2)
203
روزهای 11 و 12 و 13 ذیحجّه، که سه روز بعد از عید قربان است و ایام التشریق نام دارد.
برای توجیه ترجمه «حشر» به بخش آخر آیه 61 قصص(28) توجّه فرمایید.
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللَّهَ عَلى ما فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ ﴿۲۰۴﴾
برخی از مردم در زندگی دنیا گفتارشان [در رعایت حق] تو را به شگفت میآورد و خدا را بر [اثبات حسن] نیت خویش گواه میگیرند، در حالی که سختترین دشمنان [حق] هستند.32
بقره (2)
204
وَ إِذا تَوَلَّى سَعى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ ﴿۲۰۵﴾
و چون به حاکمیت برسند، تلاش میکنند تا در زمین فساد کنند و کشت و نسل را نابود کنند؛ در حالی که خدا تبهکاری را دوست ندارد(1).32
بقره (2)
205
به آیه 83 قصص(28) توجّه فرمایید.
وَ إِذا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ ﴿۲۰۶﴾
و چون به آنان تذکر داده شود که: در برابر خدا پروا داشته باشید! غرور و تکبّر[شان]، آنان را به گناه وامیدارد؛ آتش دوزخ شایسته آنهاست، که بسیار بد قرارگاهی است.32
بقره (2)
206
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ ﴿۲۰۷﴾
برخی از مردم [هم] از جان خود در طلب خشنودی خدا میگذرند(1)؛ و خدا به [چنین] بندگان رئوف است.32
بقره (2)
207
و در این معامله چنان سودی میبرند که در آیه 111 توبه(9) تشریح شده است. بعضی از مفسّران از جمله شیخ طوسی، میبدی، طبرسی، ابوالفتوح رازی، فخر رازی (لااقل در یکی از اقوالشان) این آیه را درباره حضرت علی(ع) میدانند که در شب هجرت حضرت رسول(ص) با قبول خطر به جای او در بستر خوابید و خود را به کفّار قریش که درصدد قتل رسول خدا(ص) بودند، به جای آن حضرت وانمود کرد، تا ایشان بتوانند هر چه بیشتر از مکه دور شوند. ولی عمومیت آیه به جای خود محفوظ است.