أُولئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَ يَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ يَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّكَ كانَ مَحْذُوراً ﴿۵۷﴾
افرادی که [شرک‌زدگان] آنان را [به نیایش] می‌خوانند، خود وسیله(1) [تقرّب] به صاحب‌اختیارشان می‌جویند، تا [مشخّص شود] کدام یک مقرّبترند و امیدوار به رحمت خدا و ترسان از مجازات او هستند؛ که مجازات صاحب‌اختیارت شایسته پرهیز است.287
اسراء (17)
57
برای روشن شدن مفهوم «وسیله»، به آیه 35 مائده(5) و زیرنویس مربوطه مراجعه فرمایید.
وَ إِنْ مِنْ قَرْيَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِكُوها قَبْلَ يَوْمِ الْقِيامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِيداً كانَ ذلِكَ فِي الْكِتابِ مَسْطُوراً ﴿۵۸﴾
هیچ شهر و دیاری [از مراکز ظلم و طغیان(1)] نیست مگر آنکه [سکنه] آن را قبل از [فرارسیدن] روز رستاخیز هلاک، یا به سختی مجازات خواهیم کرد؛ این [حکم] در کتاب مقرّر شده است.287
اسراء (17)
58
برای توجیه افزوده، به آیات 117 هود(11) ، 147 نساء(4) ، 131 انعام(6) و 59 قصص(28) توجّه فرمایید.
وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآياتِ إِلاَّ أَنْ كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ وَ آتَيْنا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِها وَ ما نُرْسِلُ بِالْآياتِ إِلاَّ تَخْوِيفاً ﴿۵۹﴾
تنها تکذیب [و بی‌توجهی] پیشینیان نسبت به معجزات[ی که بر آنها عرضه شد]، ما را از عرضه معجزات [تازه] بازداشت؛ و [از جمله] معجزه شتر را در اختیار قوم ثمود قرار دادیم که مایه بصیرت بود(1)، ولی [به جای تفکر و عبرت] درباره آن ستم روا داشتند(2)؛ در حالی که ما معجزات را تنها به منظور بیم [و توجّه] دادن عرضه می‌کنیم.288
اسراء (17)
59
به آیه 73 اعراف(7) توجّه فرمایید.
ظلمی را که روا داشتند، در آیات 77 اعراف(7) ، 29 قمر(54) و 14 شمس(91) ملاحظه فرمایید.
وَ إِذْ قُلْنا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْناكَ إِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما يَزِيدُهُمْ إِلاَّ طُغْياناً كَبِيراً ﴿۶۰﴾
[به یاد داشته باش] آنگاه که به تو گفتیم: صاحب‌اختیارت بر همه مردم احاطه دارد و خوابی که به تو نمودیم(1) و درخت نفرین‌شده [زقّوم] که در قرآن آمده است(2)، تنها برای آزمایش مردم مقرّر کردیم؛ و آنان را [از شرک و عصیان] می‌ترسانیم، ولی [این هشدارها] تنها بر طغیانشان می‌افزاید.288
اسراء (17)
60
مفسّران از قول ابن عباس نوشته‌اند: این رؤیا اشاره به خوابی است که پیامبر در سال ششم هجری که با همراهان عازم سفر حج بودند، دید و به مردم بشارت داد که در آینده نزدیک با پیروزی بر قریش در نهایتِ آرامش وارد مسجدالحرام خواهیم شد. ولی در حدیبیه مشکل پیش آمد و راه را بر آنان بستند که مذاکرات منجر به صلح حدیبیه شد و از همان جا بازگشتند. امّا دو سال بعد فتح مکه با مسالمت تحقّق یافت و آیه 27 فتح(48) نازل شد. این تأخیر دوساله در تحقّق رؤیا موجب شد مؤمنان در بوته آزمایش قرار گیرند و پاره‌ای از آنها باور خود را رها کرده، گرفتار شک و شبهه شدند.
اشاره به «شجره زقوم» است که در آیات 62-66 صافات(37) و 43-46 دخان(44) آمده است و پاره‌ای از مردم به جای توجّه و عبرت، آن را مورد استهزاء قرار دادند که درخت سبز چگونه در آتش می‌روید و همین عامل آزمایش آنان بود. قرینه اینکه شجره ملعونه همان «زقوم» است، این است که در مورد زقوم هم مثل همین جا، قرآن می‌فرماید: انا جعلناها فتنه للظالمین (آیه 63 صافات(37)).
وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِيناً ﴿۶۱﴾
و [به یاد آر] زمانی را که به فرشتگان گفتیم: برای [بزرگداشت] آدم ابراز فروتنی کنید، همه ابراز فروتنی کردند، جز ابلیس؛ [که] گفت: چگونه در برابر کسی که از گل آفریده‌ای ابراز فروتنی کنم؟!288
اسراء (17)
61
قالَ أَ رَأَيْتَكَ هذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلاَّ قَلِيلاً ﴿۶۲﴾
[آنگاه] گفت: آیا توجّه داری آن کس که بر من کرامتش دادی [نژادی پست‌تر از من دارد(1)]؟! اگر تا روز رستاخیز مرا مهلت دهی، بر فرزندان او - جز اندکی(2) مهار زنم.288
اسراء (17)
62
برای توجیه افزوده، به آیات 12 اعراف(7) و 33 حجر(15) توجّه فرمایید.
این عدّه قلیل در آیات 39 و 40 حجر(15) معرّفی شده‌اند.
قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً ﴿۶۳﴾
[خدا] گفت: برو، جزای [تو و] هر که از آنان که از تو پیروی کند، دوزخ است، در حالی که جزای کاملی است.288
اسراء (17)
63
وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلاَّ غُرُوراً ﴿۶۴﴾
هر که از آنان را که بتوانی، با آوای خود تحریک کن و به یاری سواران و پیادگانت بر آنان نهیب بزن و در [نحوه اکتساب و خرج] اموال و [تربیت] فرزندانشان مشارکت داشته باش و آنان را با وعده‌ها سرگرم کن؛ و شیطان جز فریب و دروغ به آنان وعده نمی‌دهد.288
اسراء (17)
64
إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ كَفى بِرَبِّكَ وَكِيلاً ﴿۶۵﴾
بر بندگان [خاصّ] من سلطه‌ای نخواهی داشت(1)؛ و صاحب‌اختیار تو به عنوان کارگزار کافی است.288
اسراء (17)
65
این بندگان خاصّ در آیات 99 نحل(16) معرّفی شده‌اند؛ ضمناً در این رابطه به آیات 200 و 201 اعراف(7) نیز توجّه فرمایید.
رَبُّكُمُ الَّذِي يُزْجِي لَكُمُ الْفُلْكَ فِي الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ كانَ بِكُمْ رَحِيماً ﴿۶۶﴾
صاحب‌اختیار شماست که کشتیها را در دریا برای شما می‌راند تا از افزون‌بخشی او [روزی] بجویید؛ به راستی خدا نسبت به شما مهربان است.288
اسراء (17)
66