وَ قالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ ﴿۳۳﴾
و مقهورشدگان [خطاب] به سروری‌خواهان گویند: دسیسه‌های شب و روز [شما بود که موجب فریب ما شد]، آنگاه که ما را وادار می‌کردید خدا را انکار کنیم و برای او [در قدرت و تدبیر] همتایانی قایل شویم(1)؛ و چون مجازات را ببینند، ابراز پشیمانی کنند(2)؛ و [آنگاه] زنجیرها[ی مجازات] را بر گردن انکارورزان قرار دهیم؛ آیا جز در برابر آنچه کرده‌اند، مجازات می‌شوند؟432
سبأ (34)
33
مخاصمه جهنمیان در سه آیه اخیر، به بیان دیگر در آیات 38 و 39 اعراف(7) ، 21 ابراهیم(14) و 47 و 48 غافر(40) آمده است.
«اِسرار» از کلمات اضداد است و اینجا معنی آشکار کردن دارد؛ آیات 38 و 53 اعراف(7) ، 12 سجده(32) ، 66-68 احزاب(33) ، 37 فاطر(35) ، 29 فصلت(41) ، 38 زخرف(43) ، 40 نبأ(78) و حتّی مفاد همین آیه مورد بحث (33 سبأ) و بسیاری آیات دیگر که ابراز پشیمانی گنهکاران را نشان می‌دهد، مؤید معنایی است که انتخاب کرده‌ایم؛ علاوه بر آن به موجب آیه 9 طارق(86) و 10 و 11 عادیات(100) و آیات مشابه دیگر، در آن روز جایی برای پرده‌پوشی هیچ پدیده‌ای نیست.
وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ ﴿۳۴﴾
هیچ هشداردهنده‌ای را در هیچ شهری نفرستادیم، مگر آنکه طبقه عیاش آن(1) گفتند: ما پیامی را که مأمور [ابلاغ] آن شده‌اید، انکار می‌کنیم.432
سبأ (34)
34
«مترفوها» در اصل «مترفونها» بوده که «نون» آن به علت اضافه شدن حذف شده است.
وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ ﴿۳۵﴾
و گفتند: اموال و فرزندان ما بیشتر است، و مجازات نخواهیم شد(1).432
سبأ (34)
35
پاسخ این گفتار جاهلانه در آیات 116 آل‌عمران(3) و 55 و 56 مؤمنون(23) آمده است، و به هنگام مجازات ناگزیر مفاد آیات 27-29 حاقه(69) را بر زبان می‌آورند.
قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ﴿۳۶﴾
بگو: صاحب‌اختیار من روزی را بر هر کس که بخواهد، فراخی بخشد و یا محدود گرداند، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.432
سبأ (34)
36
وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ ﴿۳۷﴾
اموال و فرزندان شما [فضیلتی] نیست که شما را نزد ما مقرّب گرداند، مگر آنان که ایمان آورند و به شایستگی عمل کنند که در قبال رفتارشان پاداش چندین برابر(1) دارند و در غرفه‌ها[ی بهشت(2)] ایمنند(3).432
سبأ (34)
37
به آیه 160 انعام(6) توجّه فرمایید.
برای توجیه افزوده، با آیه 58 عنکبوت(29) مقایسه فرمایید.
عدم نفع مال و فرزندان در عرصه قیامت، در آیات 10 آل‌عمران(3) ، 46 کهف(18) ، 88 شعراء(26) ، 17 مجادله(58) و 3 ممتحنه(60) آمده است. ضمناً استثناء در آیه مورد بحث، منقطع است؛ در زبان عربی، استثناء به دو صورت متصل و منقطع به کار می‌رود. برخلاف استثناء متصل، در استثناء منقطع، ماهیت مستثنی متفاوت از ماهیت مستثنی عنه است و معنای جمله مقدّم، بدون لحاظ جمله استثناء نیز، صحیح و کامل است. این نوع استثناء در فارسی و سایر زبانها وجود ندارد. موارد دیگری از استثناء منقطع را در آیات 62 مریم(19) ، 88 شعراء(26) ، 41 دخان(44) ، 25 واقعه(56) و 25 نبأ(78) ملاحظه فرمایید.
وَ الَّذِينَ يَسْعَوْنَ فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ ﴿۳۸﴾
و کسانی که در برابر آیات ما جبهه می‌گیرند(1)، برای مجازات احضار خواهند شد.432
سبأ (34)
38
به زیرنویس آیه 5 سبأ(همین سوره) توجّه فرمایید.
قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ ﴿۳۹﴾
بگو: صاحب‌اختیار من روزی را بر هر کس از بندگانش که بخواهد، فراخی بخشد و یا محدود گرداند؛ و هر چه انفاق کنید، عوض می‌بخشد؛ و او بهترین روزی‌‌دهنده است.432
سبأ (34)
39
وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ ﴿۴۰﴾
روزی که خدا همه را احضار(1) کند، به فرشتگان خواهد گفت: آیا اینان بودند که شما را معبود خود می‌گرفتند؟!433
سبأ (34)
40
برای توجیه ترجمه «حشر» به بخش آخر آیه 61 قصص(28) توجّه فرمایید.
قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ ﴿۴۱﴾
پاسخ دهند: تو را تقدیس می‌کنیم، کارساز ما تویی نه آنان؛ بلکه شیاطین را(1) بندگی می‌کردند و بیشترشان به آنان اعتقاد داشتند.433
سبأ (34)
41
برای توجیه ترجمه «جنّ» در اینجا، با آیه 117 نساء(4) مقایسه فرمایید.
فَالْيَوْمَ لا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ ﴿۴۲﴾
امروز نفع و ضرری برای یکدیگر نخواهید داشت؛ و به ستمگران خواهیم گفت: مجازات آتشی را که دروغ می‌شمردید، بچشید(1).433
سبأ (34)
42
به آیه 44 یونس(10) توجّه فرمایید.