يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِياتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ ﴿۱۳﴾
آنها برای سلیمان هر چه می‌خواست، از محرابها(1) و مجسّمه‌ها(2) و ظروف بزرگ(3) در حدّ استخر و دیگهای(4) عظیمِ ثابت می‌ساختند؛ ای خاندان داود، در عمل سپاسگزار باشید؛ ولی اندکی از بندگان من سپاسگزارند.429
سبأ (34)
13
محاریب: جمع محراب: پرستشگاه.
تماثیل: جمع تمثال: مجسمه.
جوابِ اصل آن جوابی است: جمع جابیه: حوض.
قدور: جمع قِدر: دیگ.
فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِي الْعَذابِ الْمُهِينِ ﴿۱۴﴾
هنگامی که مرگ را بر سلیمان مقرّر داشتیم، تنها یک جانور خاکی که عصایش را جوید، دیوان را از مرگ وی خبردار کرد؛ و چون پیکر سلیمان فرو افتاد، دیوان دریافتند که اگر از اسرار ناپیدا آگاه بودند، در مجازات ذلّت‌بار باقی نمی‌ماندند.429
سبأ (34)
14
لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ ﴿۱۵﴾
در محلّ سکونتِ [مردمِ] سبأ(1) دو باغ [بزرگ] از سمت راست و چپ [قرار داشت] که نشانه‌ای [از قدرت الهی] بود؛ [به آنان گفتیم:] از روزی صاحب‌اختیارتان بخورید و شکرگزار او باشید(2)؛ سرزمینی مصفّا [دارید] و صاحب‌اختیاری آمرزگار.430
سبأ (34)
15
سبأ نام قوم و کشوری در جنوب غربی عربستان بوده است که اکنون یمن نام دارد. این قوم که در هزاره سوّم قبل از میلاد زندگی می‌کردند، در تاریخ عربستان جنوبی نقش مهمی داشته‌اند و نخستین قومی بودند که در آن منطقه به تمدن بزرگی دست یافتند؛ به خصوص در آبیاری و سدسازی مهارت زیادی داشتند. سدّ مأرب که در حومه پایتخت این کشور احداث شده بود، نماینده هنر و تمدن آنان بوده و سیل بزرگی که در آیه بعد (16 سبأ) به آن اشاره شده است، این سدّ را در هم شکست و قوم سبا را در کشورهای اطراف پراکند. طول این سدّ حدود 800 قدم بوده که تقریباً یک سوّم سمت غربی آن هنوز باقی است (مأخوذ از توضیحات استاد خرمشاهی ذیل این آیه).
به آیه 7 ابراهیم(14) توجّه فرمایید.
فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ ﴿۱۶﴾
پس، [از سپاسگزاری] روی گرداندند، ما هم سیل ویرانگری را بر آنان فرستادیم که دو بوستانشان را به تلخستان و شوره گز و اندکی درختِ کنار بدل کردیم.430
سبأ (34)
16
ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِي إِلاَّ الْكَفُورَ ﴿۱۷﴾
به سزای ناسپاسی‌شان آنان را این [گونه] کیفر دادیم؛ آیا جز ناسپاسان را مجازات می‌کنیم؟430
سبأ (34)
17
وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ ﴿۱۸﴾
میان آنان و شهرهایی که در آن برکت ایجاد کرده بودیم(1)، آبادیهای پیوسته پدید آوردیم و سیر و سفر [آسان] را در [فواصل] آنها مقرّر داشته بودیم؛ [و گفتیم:] شب و روز بین آنها با امنیت سفر کنید.430
سبأ (34)
18
غالب مفسّران عقیده دارند که منظور سرزمین شامات است؛ بعضی از مفسّران هم گفته‌اند منظور آبادیهای صنعاء است؛ تفسیر نمونه با استدلال منطقی خود نتیجه گرفته که نظر دوّم محتملتر است؛ واللّه اعلم.
فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿۱۹﴾
ولی [با ناسپاسی و به زبان حال] گفتند: صاحب‌اختیارا، میان [سفرهای] ما فواصل بیشتری ایجاد کن، [تا بینوایان نتوانند همچون اغنیا به راحتی سفر کنند؛ و با این گفتار] بر خویش ستم کردند؛ ما هم به تمامی تار و مارشان کردیم، به گونه‌ای که آنان را [موضوع] داستانها قرار دادیم؛ قطعاً در این [ماجرا] برای هر شکیبای سپاسگزار نشانه‌هایی است.430
سبأ (34)
19
وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاَّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۲۰﴾
ابلیس گمان خود را در مورد آنان به تحقّق رساند(1)، و جز گروهی از مؤمنان(2) همه او را پیروی کردند.430
سبأ (34)
20
گمان شیطان را در آیات 16 و 17 اعراف(7) ملاحظه فرمایید.
این گروه از مؤمنان به بیان دیگر در آیات 82 و 83 ص(38) تعریف شده‌اند.
وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِي شَكٍّ وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ ﴿۲۱﴾
در صورتی که شیطان بر آنان سلطه‌ای نداشت(1)، [به اختیار خود پیروی‌اش کردند(2)؛ پدیده اختیار را مقرّر نداشتیم] مگر برای اینکه کسی را که به آخرت باور دارد، از کسی که درباره آن در تردید است، بازشناسیم؛ که صاحب‌اختیار تو بر هر چیز نگاهبان است.430
سبأ (34)
21
شیطان عدم سلطه خود را در قیامت به شکل جالبی توضیح می‌دهد، به آیه 22 ابراهیم(14) توجّه فرمایید. آیات 42 حجر(15) ، 99 و 100 نحل(16) ، 65 اسراء(17) و 30 صافات(37) نیز این عدم سلطه را مورد تأکید قرار داده و خاطرنشان می‌سازد که کار ابلیس فقط دعوت است و سلطه او تنها بر کسانی است که توکل بر خدا ندارند.
برای توجیه افزوده، به آیه 22 ابراهیم(14) توجّه فرمایید.
قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا يَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِيهِما مِنْ شِرْكٍ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرٍ ﴿۲۲﴾
بگو: افرادی را که به جای خدا [معبود خود] تصوّر کرده‌اید، [بر حوایج خود] بخوانید(1)؛ همسنگ ذرّه‌ای در آسمانها و زمین اختیار ندارند؛ نه در [تدبیر] آسمان و زمین شرکتی دارند و نه از جانب آنان حمایتی برای خدا وجود دارد(2).430
سبأ (34)
22
به آیه 48 نساء(4) توجّه فرمایید.
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 56 اسراء(17) آمده است.