وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿۳۶﴾
در میان هر امّتی رسولی برانگیختیم که خدای را بندگی کنید و از طاغوتها [و امرای خودکامه] کناره بگیرید؛ آنگاه خدا بعضی از آنان را هدایت کرد(1) و بعضی دیگر گمراهی دامنگیرشان شد(2)؛ پس جهانگردی کنید و ببینید سرانجام تکذیب‌‌کنندگان چگونه بود.271
نحل (16)
36
این هدایت خدا بدون مقدمه نیست؛ و یهدی الیه من اناب آیه 27 رعد(13). به آیه 17 محمّد(47) هم در این رابطه توجّه فرمایید.
و یضل اللّه الظالمین آیه 27 ابراهیم(14).
إِنْ تَحْرِصْ عَلى هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ ﴿۳۷﴾
اگر به هدایتشان اصرار داری، [آگاه باش که] خدا کسانی را که گمراه می‌کند، هدایت نمی‌نماید(1)، و یاوری [نیز] ندارند(2).271
نحل (16)
37
واللّه لا یهدی القوم الظالمین ( آیه 258 بقره(2) ).
مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 186 اعراف(7) و 56 قصص(28) آمده است.
وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لا يَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ يَمُوتُ بَلى وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ﴿۳۸﴾
با سوگندهای سخت خود، به خدا سوگند یاد کردند که خدا مرده را برنمی‌انگیزد؛ آری [برانگیخته می‌شوند، بر وفق] وعده راستی که بر عهده خدا است، ولی بیشتر مردم آگاه نیستند(1).271
نحل (16)
38
مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیات 78 و 79 یس(36) و 7 تغابن(64) آمده است.
لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ كانُوا كاذِبِينَ ﴿۳۹﴾
[رستاخیز را تحقّق می‌بخشد] تا موارد اختلاف مردم را بر آنان روشن کند و انکارورزان بدانند که دروغ‌پرداز بوده‌اند(1).271
نحل (16)
39
به آیه 9 طارق(86) توجّه فرمایید یوم تبلی السرائر.
إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ﴿۴۰﴾
وقتی چیزی را اراده کنیم، گفتار ما فقط این است که بگوییم باش، و می‌شود.271
نحل (16)
40
وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ ﴿۴۱﴾
کسانی که در [راه] خدا - پس از آنکه مورد ستم قرار گرفتند - هجرت کردند(1)، در دنیا جایگاهی نیکو نصیبشان خواهیم کرد(2)؛ و اگر توجّه داشته باشند، پاداش آخرت بزرگتر است؛271
نحل (16)
41
بعضی از مفسّران گفته‌اند: بنابر زمان نزول سوره و قراین تاریخی، موضوع هجرت در این آیه، اشاره به هجرت عدّه‌ای از مسلمانان به حبشه است که بنا به توصیه پیامبرص انجام گرفت و علیرغم همه دسیسه‌های قریش، مهاجرین مورد پذیرش و محبّت نجاشی پادشاه حبشه قرار گرفتند.
مفهوم آیه به بیان دیگر و روشن‌تر در آیه 100 نساء(4) آمده است.
الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿۴۲﴾
همانان که شکیبایی ورزیدند و تنها بر صاحب‌اختیارشان توکل می‌کنند(1).271
نحل (16)
42
معنای توکل انجام وظیفه خدایی و سپردن نتیجه آن به خداست، بدون هیچ نگرانی و اضطراب از آینده؛ به آیه 122 آل‌عمران(3) که همین معنی را می‌رساند، توجه فرمایید.
وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ﴿۴۳﴾
قبل از تو هم [هیچ پیامبری] نفرستادیم مگر مردانی را که به آنان وحی می‌کردیم [و هیچ کدام فرشته نبودند(1)]؛ اگر نمی‌دانید از علمای اهل‌کتاب(2) بپرسید؛272
نحل (16)
43
پاسخ به گفتار منکران است که در آیات 94 اسراء(17) ، 24 مؤمنون(23) ، 7 و 21 فرقان(25) و 24 قمر(54) آمده است.
به زیرنویس دوّم آیه 7 انبیاء(21) مراجعه فرمایید.
بِالْبَيِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۴۴﴾
[آن پیامبران را] با نشانه‌های روشن و کتابهای پندآموز [فرستادیم]؛ بر تو هم قرآن را نازل کردیم تا شریعتی را که برای مردم نازل شده است، به روشنی بر آنان بیان کنی؛ بسا که بیندیشند.272
نحل (16)
44
أَ فَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَيْثُ لا يَشْعُرُونَ ﴿۴۵﴾
آیا کسانی که به دسیسه‌های زشتی پرداختند، [از این بلا] ایمنند که خدا آنان را به زمین فرو بَرَد(1)، یا از جایی که فکر نمی‌کنند، مجازات دامنگیرشان شود(2)؟272
نحل (16)
45
مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 99 اعراف(7) آمده است. ضمناً مصداق مفاد آیه، قارون است، به آیات 76-81 قصص(28) توجّه فرمایید.
به آیه 182 اعراف(7) توجّه فرمایید.