وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ ﴿۶﴾
هیچ موجود زنده‌ای(1) روی زمین نیست جز آنکه روزی‌اش بر عهده خداست و محلّ زیست و آرامگاهش را می‌داند(2)؛ و همه چیز در کتاب روشن [علم خدا] ثبت است.222
هود (11)
6
واژه «دابّه» به معنی جنبنده یا موجود زنده در قرآن گاهی شامل انسان و غیر انسان است مثل همین آیه 6 هود و گاهی شامل جانداران به جز انسان و پرندگان مثل آیه 38 انعام(6) و گاهی شامل همه جانداران به جز انسان مثل آیه 60 عنکبوت(29).
مفهوم آیه به بیان دیگر درآیه 60 عنکبوت(29) آمده است.
وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ ﴿۷﴾
اوست که آسمانها و زمین را طی شش دوران آفرید و [قبل از آن] عرش او بر آب قرار داشت(1)، هدف [از آفرینش] این بود که شما را بیازماید که کدام یک در عمل بهترید(2)؛ و اگر بگویی پس از مرگ برانگیخته خواهید شد، انکارورزان خواهند گفت: این جز [تصوّری باطل و] جادویی آشکار نیست.222
هود (11)
7
این آیه یکی از دشوارترین متشابهات قرآن است. هیچ یک از مفسّران گذشته نکته روشنگری در مورد آن نگفته‌اند، ولی تفسیر نمونه به نکته‌ای اشاره کرده است که با نظریات علمی جدید سازگاری دارد و ترجمه آیه با کلمات در تقدیر به این صورت خواهد بود: «عرش او بر توده گداخته و آب (گونه‌ای) قرار داشت» باید توجّه داشت که در زبان عرب به هر مایعی «ماء» می‌گویند؛ واللّه اعلم.
برای توجیه افزوده، با آیه 2 ملک(67) مقایسه فرمایید.
وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَيَقُولُنَّ ما يَحْبِسُهُ أَلا يَوْمَ يَأْتِيهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ ﴿۸﴾
اگر مجازات آنان را چند صباحی به تأخیر اندازیم، [به ریشخند] خواهند گفت: چه چیز آن را بازمی‌دارد؟ آگاه باشید روزی که مجازاتشان فرارسد، از آنان بازداشته نخواهد شد و مجازاتی که استهزایش می‌کردند، دامنگیرشان خواهد شد.222
هود (11)
8
وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ ﴿۹﴾
اگر انسان را از رحمت خود برخوردار سازیم، آنگاه [به مصلحتی] آن را از او بازداریم، نومید و ناسپاس خواهد شد(1).222
هود (11)
9
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیات 15 و 16 فجر(89) آمده است.
وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ ﴿۱۰﴾
و اگر پس از گزندی که به او رسیده است، نعمت و آسایشی به او بچشانیم، خواهد گفت: مشکلات از من برطرف شد؛ چرا که سرمست و فخرفروش است؛222
هود (11)
10
إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿۱۱﴾
مگر شکیبایانِ نیکوکار که آمرزش و پاداشی بزرگ [در انتظار] دارند.222
هود (11)
11
فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما يُوحى إِلَيْكَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَنْ يَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ إِنَّما أَنْتَ نَذِيرٌ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ ﴿۱۲﴾
مباد(1) از بیم آنکه می‌گویند چرا گنجی بر او نرسیده یا فرشته‌ای همراهش نیامده است، [ابلاغ] پاره‌ای از آیات را که به تو وحی می‌شود، فروگذاری و نسبت به آن دلتنگ شوی؛ تو فقط هشداردهنده‌ای؛ و خدا کارگزار هر چیزی است.222
هود (11)
12
شیخ المفسرین طبرسی ذیل این آیه گفته است: کلمه «لعلک» در این آیه بر وجه شک نیست و منظور از آن، نهی از ترک اداءِ رسالت است. مفسّران دیگری نیز مثل میبدی و فخر رازی و علاّمه طباطبایی همین نظر را با بیان دیگری تأیید کرده‌اند. اگر این کلمه را تحت‌اللفظ معنی کنیم با مقام حضرت پیامبرص مغایرت دارد؛ به خصوص وقتی روش آن حضرت را در این مورد در آیات 15-17 یونس(10) بررسی می‌کنیم. لازم به یادآوری است که «لعلک» در آیات 6 کهف(18) و 3 شعراء(26) نیز از همین مقوله است.
أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ ﴿۱۳﴾
مگر می‌گویند قرآن را خودش جعل کرده است(1)؟ بگو: اگر راست می‌گویید، ده سوره جعلی مثل آن بیاورید و در برابر خدا هر که را می‌توانید [به کمک] فراخوانید(2).223
هود (11)
13
به آیات 44-46 حاقه(69) توجّه فرمایید.
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگری در آیه 34 طور(52) آمده است؛ به آیه 88 اسراء(17) هم توجّه فرمایید.
فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ﴿۱۴﴾
اگر دعوت شما را نپذیرفتند، بدانید که [قرآن] به علم الهی نازل شده است و معبودی جز او نیست؛ آیا [در برابر خدا] تسلیم خواهید شد؟223
هود (11)
14
مَنْ كانَ يُرِيدُ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِيها وَ هُمْ فِيها لا يُبْخَسُونَ ﴿۱۵﴾
کسانی که [فقط] زندگی دنیا و زیور(1) آن را می‌خواهند، نتیجه تلاششان را در همین [حیات] دنیا به طور کامل به آنان خواهیم داد و در دنیا دچار کاستی نخواهند شد.223
هود (11)
15
به آیه 14 آل‌عمران(3) توجّه فرمایید.