وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّماءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ ﴿۳۵﴾
اگر اعراض آنان بر تو سنگین و ناگوار است، [خونسرد و شکیبا باش؛ وگرنه] اگر می‌توانی نقبی در زمین یا نردبانی بر آسمان بزنی تا معجزه‌ای [دیگر برای آنان] بیاوری، [بزن(1)؛ ولی] اگر خدا می‌خواست همه را [به اجبار] به راه هدایت جمع می‌کرد، [امّا اختیار را مقرّر داشت(2)] پس هرگز در زمره جاهلان مباش.131
انعام (6)
35
منظور، استفاده از هر وسیله‌ای است که در اختیار است.
به آیات 8-10 شمس(91) توجّه فرمایید.
إِنَّما يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿۳۶﴾
تنها کسانی که گوش شنوا دارند [دعوت تو را] می‌پذیرند؛ و[لی] مرده‌دلان [ناباور(1)] را [وقتی] خدا برانگیزد، [متوجّه خواهند شد(2)] آنگاه [همه] به پیشگاه او بازگردانده می‌شوند.132
انعام (6)
36
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 52 روم(30) آمده است.
برای توجیه افزوده، به آیه 12 سجده(32) توجّه فرمایید.
وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلى أَنْ يُنَزِّلَ آيَةً وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ ﴿۳۷﴾
آنان می‌گفتند: چرا [مانند پیامبران پیشین(1)] معجزه‌ای از صاحب‌اختیارش بر او نازل نشده است(2)؟ [در حالی که قرآن معجزه‌ای است جاودانه(3)]، بگو: خدا قادر است که [هر] معجزه‌ای نازل کند، ولی بیشترشان نمی‌دانند.132
انعام (6)
37
برای توجیه افزوده، به نیمه دوّم آیه 5 انبیاء(21) و آیه 48 قصص(28) توجّه فرمایید.
به آیات 90-93 اسراء(17) که نظر مخالفان را در این مورد به صورت مشروح بیان داشته است، توجّه فرمایید.
به آیه 38 یونس(10) توجّه فرمایید.
وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ ﴿۳۸﴾
هیچ موجود زنده‌ای در زمین نیست و نه پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، مگر آنکه گروههایی هستند همانند شما [آفریده‌شده و روزی‌خوار]؛ ما در کتاب [آفرینش و تقدیر] هیچ چیز را فروگذار نکرده‌ایم، آنگاه در پیشگاه صاحب‌اختیارشان احضار خواهند شد.132
انعام (6)
38
وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا صُمٌّ وَ بُكْمٌ فِي الظُّلُماتِ مَنْ يَشَأِ اللَّهُ يُضْلِلْهُ وَ مَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۳۹﴾
کسانی که آیات ما را دروغ شمردند، کر و گنگ(1) در تاریکیها[ی جهل] به سر می‌برند؛ خدا هر که را بخواهد [و سزاوار بداند] گمراه کند(2)؛ و هر که را بخواهد [و شایسته ببیند] بر راه راست قرارش خواهد داد(3).132
انعام (6)
39
صمّ: جمع اَصمّ و بکم: جمع ابکم.
با آیه 27 ابراهیم(14) و یضل اللّه الظالمین مقایسه فرمایید. در آیات 34 و 74 غافر(40) هم به ترتیب تصریح شده که اسرافگران و انکارورزان را گمراه می‌کند.
خواست خدا در این موارد حساب شده و قانونمند است؛ به آیات 101 آل‌عمران(3) ، 175 نساء(4) ، 16 مائده(5) و 54 حج(22) توجّه فرمایید.
قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَ غَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ ﴿۴۰﴾
بگو به نظر شما اگر مجازات خدا یا رستاخیز بر شما فرا رسد - اگر راستگویید - آیا جز خدا را [به یاری] می‌خوانید؟132
انعام (6)
40
بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ ﴿۴۱﴾
[هرگز!] بلکه فقط او را [به فریاد] می‌خوانید(1)، و اگر او بخواهد، مشکلی را که به آن اشاره می‌کنید از میان برمی‌دارد و افرادی را که [در قدرت، با خدا] شریک می‌دانستید، از یاد می‌برید.132
انعام (6)
41
به آیات 65 عنکبوت(29) و 32 لقمان(31) توجّه فرمایید.
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ ﴿۴۲﴾
بر امّتهای قبل از تو [نیز پیامبرانی] فرستادیم و [چون به راه نیامدند، برای آزمایش] آنان را به سختی و گزند گرفتار کردیم، بسا که زاری کنند [و به درگاه ما بازآیند].132
انعام (6)
42
فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ ﴿۴۳﴾
چرا هنگامی که سختگیری ما به آنان رسید، [توبه و] زاری نکردند؟ بلکه دلهایشان سخت شد و شیطان اعمالشان را در نظرشان آراست(1).132
انعام (6)
43
در رابطه با عبارت اخیر، به آیه 36 زخرف(43) و نیز به آیات 103-105 کهف(18) توجّه فرمایید.
فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ ﴿۴۴﴾
و چون همه تذکراتی که به آنان داده شده بود به فراموشی سپردند، [برای آزمایش و اتمام حجّت] درهای هر نعمتی را به رویشان گشودیم، تا بدان سرمست شدند، آنگاه ناگهان آنان را [به کیفر] گرفتیم، به گونه‌ای که همه در نومیدی فرو رفتند.132
انعام (6)
44