وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيراً ﴿۷۵﴾
چرا در راه خدا و [به خاطر نجات] مردان و زنان و کودکانِ(1) تحت فشار و مقهور، جنگ نمی‌کنید که می‌گویند: صاحب‌اختیارا، ما را از این شهر که مردمش ستمگرند خارج ساز و از جانب خود برای ما کارساز و یاوری قرار بده؟90
نساء (4)
75
ولدان: جمع ولید: کودکان.
الَّذِينَ آمَنُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِياءَ الشَّيْطانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً ﴿۷۶﴾
مؤمنان در راه خدا جنگ می‌کنند؛ و انکارورزان در راه طاغوتها [و امرای خودکامه]، پس با هواداران شیطان [و طاغوتها] جنگ کنید که نیرنگ شیطان رنگ باختنی است.90
نساء (4)
76
أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلاً ﴿۷۷﴾
آیا توجّه نکردی به کسانی که [چون در مکه] به آنان گفته شد: [فعلاً] دست [از جنگ] بازدارید و نماز برپا دارید و زکات بپردازید [ناراحت شدند]، ولی چون جنگ [بدر] بر آنان مقرّر شد، گروهی از آنان از مردم [مهاجم] می‌ترسیدند، همچون ترس از خدا، حتّی بیشتر(1)؛ و می‌گفتند: صاحب‌اختیارا، چه شد که جنگ را بر ما مقرّر داشتی؟ چرا مدّت کمی [برنامه‌ی] ما را به تأخیر نینداختی؟ بگو: برخورداری زندگی دنیا ناچیز است، و آخرت برای پرواپیشگان بهتر [و پاینده تر] است(2)؛ و [آنجا] مورد کمترین(3) ستمی قرار نخواهید گرفت.90
نساء (4)
77
مفهوم جمله اخیر این است که چون صدمه از مردم را نقد می‌دیدند و عقوبت خدا را نسیه، ترسشان از مردم بیشتر بود.
ملاحظه می‌شود که واژه «متّقیان» در اینجا معرف کسانی است که در صورت لزوم، برای به کرسی نشاندن حق و دفع ظلم، وارد صحنه مبارزه می‌شوند. بنابراین «تقوی» فقط به معنی پرهیز از امور ناشایسته نیست.
فتیل در اصل به معنی تابیده است و به نخ بسیار نازکی که در شیار هسته خرما قرار گرفته نیز می‌گویند، و به طوری که راغب گفته است اشیاء حقیر را بدان مثل می‌زنند.
أَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً ﴿۷۸﴾
هر جا که باشید مرگ گریبانگیرتان خواهد شد، اگرچه در کاخهای(1) مستحکم باشید؛ و اگر پیشامد خوشی رخ دهد، گویند: از جانب خداست؛ و اگر پیشامد ناگواری روی دهد، گویند: از [نامبارکی] توست؛ بگو: همه [چیز] از جانب خداست [و انعکاس رفتار شماست(2)]؛ چرا این گروه هیچ سخنی را نمی‌خواهند دریابند؟!90
نساء (4)
78
در قرآن هر جا واژه «بروج» آمده، منظور ستارگان است به جز این مورد.
حضرت موسی هم با این سخنان مواجه شده بود؛ به آیه 131 اعراف(7) توجّه فرمایید. پاره‌ای از مسلمانان سست‌عنصر، این قبیل مشابهت را با پیروان موسی داشته‌اند، و قرآن در بررسی همین موارد گفته است: تشابهت قلوبهم 118 بقره(2).
ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً ﴿۷۹﴾
هر پیشامد خوشی برایت روی دهد، از ناحیه خداست و هر پیشامد ناگواری رخ دهد، از خود توست(1)؛ تو را به رسالت برای مردم فرستادیم؛ و خدا به عنوان گواه کافی است.90
نساء (4)
79
خطاب به پیامبر است؛ ولی منظور تشریح وضع همه انسانهاست؛ ضمناً این آیه تناقضی با آیه 11 تغابن(64) ندارد، چرا ؟
مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً ﴿۸۰﴾
هر که از رسول اطاعت کند، مسلّماً از خدا اطاعت کرده است؛ و هر که [از اطاعت او] روی برتابد، [توفیق را از خودش سلب کرده است(1)] ما تو را نگاهبان آنان نفرستادیم(2).91
نساء (4)
80
مثال و مصداق آن را در داستان بیعت در آیه 10 فتح(48) و نیز در مورد اخذ صدقات در مجموعه دو آیه 103 و 104 توبه(9) ملاحظه فرمایید.
توجّه داریم که این آیه، نه در دوران مکه، که پیامبرص و یارانش در حالت ضعف بودند، بلکه در نیمه اوّل دوران مدینه، یعنی زمانی که جامعه اسلامی در حال رسیدن به منتهای قدرت بود، نازل شد.
وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلاً ﴿۸۱﴾
[در حضور تو] دم از فرمانبرداری می‌زنند و چون از حضور تو دور شوند، گروهی از آنان خلاف آنچه می‌گویند(1)، شبانه در دل می‌پرورند؛ و خدا اندیشه‌هایی را که شبانه در خاطر می‌پرورند ثبت خواهد کرد؛ از آنان روی بگردان و بر خدا توکل کن، که خدا به عنوان کارگزار کافی است(2).91
نساء (4)
81
به آیه 2 صف(61) توجّه فرمایید؛ ضمناً «تقول» صیغه غایب مؤنّث است و فاعل آن ضمیر عائد به «طائفه» است و نیز می‌تواند مخاطب مذکر باشد یعنی پیامبر(ص).
معنای توکل انجام وظیفه خدایی و سپردن نتیجه آن به خداست، بدون هیچ نگرانی و اضطراب از آینده؛ به آیه 122 آل‌عمران(3) که همین معنی را می‌رساند توجه فرمایید.
أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً ﴿۸۲﴾
آیا در قرآن تدبّر نمی‌کنند؟ اگر از جانب غیر خدا می‌بود، در آن ناهمگونی فراوان می‌یافتند(1)91
نساء (4)
82
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 24 محمّد(47) آمده است.
وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلاَّ قَلِيلاً ﴿۸۳﴾
هنگامی که خبری [حاکی] از امنیت یا خطر [در رابطه با دشمنان] بر آنان برسد، [بدون تحقیق] آن را پخش می‌کنند؛ و اگر آن [خبر] را به رسول و یا متصدیان امور که از خودشان هستند(1) گزارش می‌کردند، حقیقت آن را افراد مطّلع و با تشخیص‌شان درمی‌یافتند؛ به راستی اگر افزون‌بخشی و رحمت خدا بر شما نبود، جز تعداد قلیلی، [همه] پیرو شیطان می‌شدید.91
نساء (4)
83
معلوم می‌شود «اولی‌الامر» که جمع است، کسانی غیر از شخص پیامبر(ص) هستند؛ و چون موضوع مربوط به زمانی است که حضرت پیامبر(ص) در حال حیات بودند، معلوم می‌شود کسانی غیر از امام معصوم هر زمان بوده‌اند. از این روی این کلمه را به «متصدیان امور» ترجمه کرده‌ایم؛ کلمه «منهم» که پس از کلمه «اولی‌الامر» آمده تأیید دیگری است بر این معنی. واژه «اولی‌الامر» که در آیه 59 نساء(همین سوره) آمده، در این آیه تفسیر شده است.
فَقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا تُكَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَكَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْكِيلاً ﴿۸۴﴾
در راه خدا به جنگ برخیز؛ تنها نسبت به خود مکلفی، و[لی] مؤمنان را [نیز] ترغیب کن؛ چه بسا خدا سختگیری انکارورزان را بازدارد، که سختگیری و عقوبت خدا شدیدتر است.91
نساء (4)
84