كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۸۶﴾
چگونه خدا گروهی را هدایت کند که پس از ایمان راه انکار پیش گرفتند، در حالی که به حقانیت رسول گواهی دادند و نشانه‌های روشن بر آنان رسید؟ [البته] خدا ستمگران را هدایت نخواهد کرد(1).61
آل‌عمران (3)
86
چنانکه ملاحظه می‌شود، در آیات 85 تا 91 این سوره هیچ گونه مجازات دنیوی برای انکار حق بعد از ایمان در مورد این گونه افراد تعیین نشده؛ فقط تذکر می‌دهد که خود را از هدایت الهی محروم ساخته‌اند و دچار عواقب آن در آخرت می‌گردند. در رابطه با ارتداد به آیه 217 بقره(2) و زیرنویس سوم آن مراجعه فرمایید.
أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿۸۷﴾
کیفرشان این است که مورد نفرین خدا و فرشتگان و تمامی مردم قرار گیرند،61
آل‌عمران (3)
87
خالِدِينَ فِيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ ﴿۸۸﴾
همواره در آن [نفرین] باقی‌اند؛ نه مجازاتشان سبک خواهد شد و نه مهلت [عذرخواهی] یابند،61
آل‌عمران (3)
88
إِلاَّ الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۸۹﴾
مگر کسانی که پس از آن توبه کردند و [رفتارشان را] اصلاح نمودند، که خدا آمرزگاری است مهربان(1).61
آل‌عمران (3)
89
مفهوم آیه به بیان روشن‌تر و کامل‌تر در آیات 53 و 54 زمر(39) آمده است.
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ ﴿۹۰﴾
امّا کسانی که پس از ایمان به راه انکار رفتند و بر ناباوری [خود، مصرانه] افزودند، توبه [اضطراری] آنان [به هنگام مرگ] هرگز پذیرفته نخواهد شد(1)؛ و آنها همان گمراهانند(2).61
آل‌عمران (3)
90
از نظر توجیه افزوده، با آیه 85 غافر(40) مقایسه فرمایید.
موضوع ارتداد به بیان دیگر در آیات 217 بقره(2) ، 137 نساء(4) ، 54مائده(5) و 25 محمد(47) هم آمده است.
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدى بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ ﴿۹۱﴾
انکارورزانی که به حال انکار درگذشتند، اگر [برای آزادی خود از مجازات،] هم حجمِ زمین طلا بدهند، هرگز از هیچ یک از آنان پذیرفته نخواهد شد(1)؛ و مجازاتی دردناک [در انتظار] دارند، در حالی که یاوری ندارند(2).61
آل‌عمران (3)
91
این آیه تتمه کلام آیه 18 نساء(4) می‌باشد.
توضیح بیشتر در مورد این گروه را در آیات 161 و 162 بقره(2) و 34 محمّد(47) ملاحظه فرمایید.
لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿۹۲﴾
هرگز به نیکی دست نخواهید یافت، مگر اینکه از آنچه دوست می‌دارید انفاق کنید(1)؛ و هر چه انفاق کنید، خدا البته بدان آگاه است.62
آل‌عمران (3)
92
قید «ممّا تحبّون» در آیه، اشاره به موضوعی است که در آیه 267 بقره(2) آمده است؛ ضمناً به آیه 8 انسان(76) هم توجّه فرمایید.
كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلاَّ ما حَرَّمَ إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ ﴿۹۳﴾
همه خوردنی‌ها بر دودمان یعقوب حلال بود، جز آنچه یعقوب قبل از نزول تورات [بنا به ملاحظات مزاجی] بر خود تحریم کرده بود(1)؛ [ولی یهودیان می‌گفتند: از قبل، در شریعت ابراهیم حرام بوده] بگو: اگر راست می‌گویید، تورات را بیاورید و بخوانید.62
آل‌عمران (3)
93
مفسّران گفته‌اند یعقوب از گوشت و شیر شتر به دلیل ناسازگاری که با طبع او داشت پرهیز می‌کرد. بازماندگان او در این مورد از او پیروی کردند و تدریجاً برای نسلهای بعدی این توهّم پیش آمد که به فرمان خدا تحریم شده و در آیین ابراهیم هم حرام بوده است؛ لذا بر پیامبر ایراد می‌گرفتند که شریعت ابراهیم را نقض می‌کند. آیه در مقام پاسخگویی به این ایراد است.
فَمَنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿۹۴﴾
بعد از این [توضیح] آنان که دروغ به خدا نسبت دهند، ستمکارند.62
آل‌عمران (3)
94
قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿۹۵﴾
بگو: خدا راست گفته است؛ از آیین ابراهیم که حقگرا بود و در جرگه شرک‌‌‌ورزان نبود، پیروی کنید.62
آل‌عمران (3)
95