وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ ﴿۶۱﴾
اگر خدا مردم را به سبب ظلمشان مؤاخذه می‌کرد، روی زمین(1) احدی باقی نمی‌گذاشت(2)، ولی تا مدّتی معین مهلتشان می‌دهد(3)؛و آنگاه که سرآمدشان فرا رسد، نه لحظه‌ای به تأخیر افتند و نه به پیش.273
نحل (16)
61
مرجع ضمیر «ها» واژه «ارض» محذوف است و از سیاق کلام روشن می‌شود. آیات 45 فاطر(35) و 26 رحمن(55) نیز از همین مقوله است.
با توجّه به مفهوم صریح آیات 7-12 سوره واقعه(56) در مورد تقسیم‌بندی مردم به سه دسته که در آیه 32 فاطر(35) و آیات دیگر نیز آمده است، به روشنی پیداست که منظور آیه بالا این است که گناهکاران در اغلب جوامع اکثریت را تشکیل می‌دهند. به آیه 66 مریم(19) توجّه فرمایید که انکار قیامت را به طور مطلق از انسان نقل می‌کند و بدیهی است که همه چنین نمی‌گویند. در واقع این آیه همان معنی و مفهوم روشن آیات 11 یونس(10) و 58 کهف(18) را دارد.
مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیات 42 ابراهیم(14) و 53 عنکبوت(29) آمده است.
وَ يَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما يَكْرَهُونَ وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنى لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ ﴿۶۲﴾
آنچه بر خود نمی‌پسندند، به خدا نسبت می‌دهند(1) و به دروغ اظهار می‌دارند که سرانجامی نیکو دارند(2)؛ ناگزیر آتش [دوزخ] نصیب آنان است و [به سوی آن] پیشگام شده‌اند.273
نحل (16)
62
توضیح روشن‌تر را در آیات 57 و 58 نحل(همین سوره) ملاحظه فرمایید.
همین معنی در آیه 36 کهف(18) روشن‌تر آمده است.
تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ﴿۶۳﴾
به خدا سوگند(1) که بر امّتهای قبل از تو نیز [پیامبرانی] فرستادیم، ولی شیطان اعمالشان را در نظرشان آراست(2) و اکنون هم شیطان کارسازشان است و مجازاتی دردناک [در انتظار] دارند.273
نحل (16)
63
حرف «تاء» که در «تاللّه » آمده، مانند «واو» و «باء» از ادوات سوگند است.
به آیه 36 زخرف(43) و نیز به آیات 103-105 کهف(18) توجّه فرمایید.
وَ ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۶۴﴾
این کتاب را تنها از آن جهت بر تو نازل کردیم که موارد اختلافشان را روشن کنی، و هدایت و رحمتی برای اهل ایمان باشد.273
نحل (16)
64
وَ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿۶۵﴾
خدا از آسمان بارانی فرستاد و زمین را پس از خزان و خشکی‌اش بدان حیات بخشید؛ محقّقاً در این [امر] برای گروهی که گوش شنوا دارند نشانه‌ای است [از توان و تدبیر خدا].274
نحل (16)
65
وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبِينَ ﴿۶۶﴾
در [وجود] دامها برای شما عبرتی است؛ از محتوای شکم آنها(1) از میان علوفه نیمه هضم و خون، شیر خالصی به شما می‌نوشانیم که به کام نوشندگان گواراست.274
نحل (16)
66
ذکر ضمیر «ه» به صورت مذکر، از آن جهت است که واژه «انعام» اسم جمع است و می‌تواند هم مذکر فرض شود و هم مؤنّث؛ این آیه را از این نظر، با آیه 5 نحل(همین سوره) مقایسه فرمایید.
وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۶۷﴾
و از میوه درختان خرما و انگور باده‌ای مستی بخش(1) و خوراکی نیکو به دست می‌آورید؛ در این [امر] برای گروهی که خردورزی می‌کنند، نشانه‌ای است [از توان و تدبیر خدا].274
نحل (16)
67
این آیه در اواخر دوران مکه نازل شده و تا آن زمان هنوز مسکرات تحریم نشده بود. در آیات مدنی به تدریج و مرحله به مرحله مسکرات تحریم شد. به ترتیب به آیات 43 نساء(4) ، 219 بقره(2) و 90 و 91 مائده(5)توجّه فرمایید.
وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ ﴿۶۸﴾
صاحب‌اختیارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوهها و درختان و داربست‌هایی که [مردم] برپا می‌کنند خانه بساز؛274
نحل (16)
68
ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۶۹﴾
آنگاه از همه ثمرات تغذیه کن، و راههای هموار صاحب‌اختیارت را پویا باش؛ از درون زنبور، نوشیدنی به رنگهای مختلف خارج می‌شود که در آن برای مردم شفاست؛ بی‌گمان در این [امر] برای اندیشمندان نشانه‌ای است [از تدبیر خدا].274
نحل (16)
69
وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ ﴿۷۰﴾
خدا شما را آفرید، آنگاه جانتان را می‌گیرد؛ و بعضی از شما به پست‌ترین [مرحله] عمر بازگردانده می‌شوند، به گونه‌ای که پس از دانش [فراوان]، هیچ چیز ندانند؛ البته خدا دانا و تواناست.274
نحل (16)
70