الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ وَ لا مُتَّخِذِي أَخْدانٍ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ ﴿۵﴾
امروز نعمتهای پاکیزه بر شما حلال شد؛ و غذا [و ذبایح] اهلکتاب بر شما و غذا [و ذبایح] شما بر آنان حلال است(1) و [نیز ازدواج با] زنان پارسای مؤمن و زنان پارسایی که قبل از شما اهلکتاب بودند [بر شما حلال است]، در صورتی که مهرشان را بپردازید، در حالی که خود پاکدامن باشید نه بیعفت، و نه اینکه [در نهان] دوست(2) بگیرید؛ و هر که [ضرورتِ] ایمان را انکار کند، تلاشش بر باد رفته است و در آخرت در شمار زیانکاران خواهد بود.107
مائده (5)
5
شیخ المفسرین طبرسی در تفسیر خود ذیل این آیه گفته است: «به نظر اکثر مفسّران و فقها، منظور از طعام، ذبیحه اهلکتاب است» طبرسی در عین حال در دنباله کلام خود اضافه میکند: «برخی هم گفتهاند مقصود حبوبات است» در این مورد باید توجّه داشته باشیم که حبوبات اهلکتاب و حتّی مشرکین، مسأله و ابهامی نبوده است که قرآن بخواهد آن را روشن کند. آنچه از آغاز مشکل روز بوده، مسأله ذبایح اهلکتاب بوده که قرآن به آن اشاره و آن را روشن کرده است. و اگر منظور حبوبات بود، مشرکین را هم در کنار اهلکتاب قرار میداد. شیخ طوسی و ابوالفتوح رازی نیز در تفسیرهای خود هر دو قول را محتمل میدانند؛ ولی محمّد جواد مغنیه در تفسیر الکاشف قائل به حلیت ذبایح اهلکتاب است. ضمناً در آیات قرآن «طعام» در مورد غذای گوشتی نیز به کار رفته است؛ به آیه 96 مائده(5) توجّه فرمایید این کلمه در قرآن 24 مورد به کار رفته که در تمامی موارد به معنی مطلق خوراک آمده است؛ منجمله آیات 61 و 184 بقره(2) ، 93 آلعمران(3) ، 75 و 95 مائده(5) ، 37 یوسف(12) و غیره؛ سعدی هم در اشاره به فواید روزهداری گفته است، «اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی». دلیل قاطع دیگر در این مورد آیه 34 حج(22) در مورد دستور ذکر نام خدا در هنگام ذبح، به پیروان همه ادیان است. لازم به یادآوری است که در آیه 3 مائده (همین سوره دو آیه قبل) در بین محرمات ذکرشده، ذبیحه اهلکتاب نیست. برای توضیحات جامع تر، به رساله آیتاللّه محمّدابراهیم جناتی در نشریه کیهان اندیشه، شماره 65 (فروردین و اردیبهشت 75) که تکمیل شده آن در شماره سوّم ضمیمه راه سوّم روزنامه انتخاب (فروردین 80) چاپ شده است، و نیز مقاله استاد بهاءالدین خرمشاهی در روزنامه اطلاعات، شماره 21013، مورخ 25 اسفند 1375، صفحه معارف اسلامی مراجعه فرمایید؛ تفسیر «المنار» نیز در مورد حلیّت ذبیحه اهلکتاب بحث جامع و جالبی کرده است؛ واللّه اعلم.
اخدان: جمع خِدن: رفیقه.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ ما يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿۶﴾
ای ایمانآوردگان، چون به [عزم] نماز برخیزید، چهره و دستهای خود را تا آرنج شستشو دهید و سرها و پاهایتان را تا دو قوزک مسح کنید(1)؛ و اگر در حال جنابت هستید غسل کنید؛ و اگر بیمار یا در سفر بودید یا یکی از شما از آبریزگاه آمد و یا با زنان آمیزش داشتید و به آب دسترسی نداشتید، بر خاک پاکی تیمّم کنید و از آن به چهرهها و دستهاتان بکشید؛ خدا بر آن نیست که شما را در تنگنا قرار دهد، بلکه میخواهد پاکتان سازد و نعمت خویش را بر شما تمام کند، بسا که سپاسگزاری کنید.108
مائده (5)
6
بخشی از مسلمانان، «ارجلَکم» با فتح لام را عطف به «وجوهَکم و ایدیکم» دانسته و پاها را مشمول شستن میدانند.
وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ ﴿۷﴾
نعمت خدای را بر خود و پیمان [فطری] که شما را بدان ملزم ساخت - به هنگامی که گفتید: شنیدیم و اطاعت کردیم - به یاد آورید(1) و در برابر خدا پروا کنید(2)، که خدا به راز دلها داناست.108
مائده (5)
7
به آیه 172 اعراف(7) توجّه فرمایید. الست بربکم قالوا بلی
تقوی همان نیروی تسلّط بر نفس و کنترل آن در برابر تمایلات نفس است. معنی دقیق تقوی، خویشتنبانی است.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ ﴿۸﴾
ای ایمانآوردگان، همواره برای خدا ایستاده باشید و به عدالت گواهی دهید(1) و دشمنی با گروهی [از مردم،] به بیعدالتی وادارتان نکند(2)؛ عدالت ورزید، که به تقوا نزدیکتر است و در برابر خدا پروا کنید، که او به آنچه میکنید آگاه است(3).108
مائده (5)
8
در این مورد، در آیه 135 نساء(4) برای تأکید بیشتر گفته است: حتّی اگر به زیان خود و پدر و مادر و نزدیکان شما باشد.
کلمه «أَلاّ» تشکیل شده است از «اَن» ناصبه و «لا» ی نفی.
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 135 نساء(4) آمده است.
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿۹﴾
خدا به مؤمنانِ نیکرفتار وعده آمرزش و پاداشی بزرگ داده است.108
مائده (5)
9
وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ ﴿۱۰﴾
و کسانی که انکار ورزیدند و آیات ما را دروغ شمردند، دوزخیاند.109
مائده (5)
10
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿۱۱﴾
ای ایمانآوردگان، نعمت خدای را بر خود به یاد آورید، آنگاه که گروهی میخواستند بر شما دست یابند و خدا دستشان را از [آزار] شما بازداشت(1). در برابر خدا پروا کنید؛ و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند(2).109
مائده (5)
11
در مورد اینکه این موضوع مربوط به چه موقعی است، مفسّران نظرهای مختلفی دادهاند و قول قویتر این است که کفّار قریش در حدیبیه از جنگ بازایستادند، با آنکه قصد جنگ داشتند؛ واللّه اعلم.
معنای توکل انجام وظیفه خدایی و سپردن نتیجه کار به خداست، بدون هیچ نگرانی و اضطراب از آینده؛ بهآیه 122 آلعمران(3) که همین معنی را میرساند، توجه فرمایید.
وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً وَ قالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ لَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ ﴿۱۲﴾
خدا از دودمان یعقوب(1) پیمان گرفت و از میان آنان دوازده سالار [برای دودمانهای دوازدهگانه] برانگیخت؛ و اعلام داشت که: من با شما هستم؛ اگر نماز برپا دارید و زکات بپردازید و به رسولان من باور آورید و یاریشان کنید و [با کمک به نیازمندان] به خدا وام نیکو(2) دهید، قطعاً بدیهای شما را میزدایم(3) و شما را به باغهایی [از بهشت] درآورم که نهرها در دامن آن جاری است؛ پس هر که بعد از این پیام راه انکار پوید، راه درست را گم کرده است.109
مائده (5)
12
به زیرنویس اوّل آیه 83 بقره(2) در مورد بنیاسرائیل توجّه فرمایید.
هرگونه انفاق در راه کمک به بندگان خدا، با توجّه به آیات 245 بقره(2) و 160 انعام(6) با نتیجه قطعی پاداش بزرگتری در پیشگاه خدا همراه است، و این انفاقها به مثابه وامی به خداست که بازپرداخت حتمی و بیشتری دارد؛ لذا «وام نیکو» نامیده شده است.
به زیرنویس آیه 7 عنکبوت(29) مراجعه فرمایید.
فَبِما نَقْضِهِمْ مِيثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلى خائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿۱۳﴾
آنگاه به خاطر پیمان شکنیشان، آنان را نفرین کردیم و دلهاشان را سخت گرداندیم؛ کلمات(1) [کتاب] را از مفهوم اصلیاش تحریف میکنند و بهرهای را که یادآور شده بودند، به فراموشی سپردند؛ و پیوسته بر خیانتی از آنان آگاه میشوی، مگر عدّه قلیلی از ایشان؛ پس از آنان در گذر و چشم بپوش، که خدا نیکوکاران را دوست میدارد.109
مائده (5)
13
کلِم: جمع کلمَه.
وَ مِنَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّا نَصارى أَخَذْنا مِيثاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ فَأَغْرَيْنا بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ سَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ ﴿۱۴﴾
از مدّعیان مسیحیت [نیز] پیمان گرفتیم و آنان هم بخشی از آنچه به آن یادآوری شده بودند، به فراموشی سپردند، لذا تا روز رستاخیز میانشان دشمنی و کینه ایجاد کردیم(1)؛ و خدا آنان را از [نتیجه] اعمالشان آگاه خواهد ساخت(2).110
مائده (5)
14
عبارت اخیر، در مورد یهودیان نیز در آیه 64 مائده(همین سوره) آمده است.
به آیه 22 ق(50) توجّه فرمایید.