وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِي هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ ﴿۱۷﴾
روزی که آنان را با کسانی که به جای خدا بندگی[شان] می‌کردند احضار کند، گوید: آیا شما بندگان مرا گمراه کردید یا خود راه را گم کردند؟361
فرقان (25)
17
قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغِي لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَ كانُوا قَوْماً بُوراً ﴿۱۸﴾
معبودان گویند: [بار خدایا] تو را تقدیس می‌کنیم، برای خود ما هم شایسته نبود که به جای تو کارسازی انتخاب کنیم، ولی تو آنان و پدرانشان را [با وجود گمراهی، از نعمتها] برخوردار نمودی، تا اینکه [با سرمستی و غرور] یاد [تو] را فراموش کردند و آنان گروهی ورشکسته بودند.361
فرقان (25)
18
فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِما تَقُولُونَ فَما تَسْتَطِيعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً وَ مَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذاباً كَبِيراً ﴿۱۹﴾
[آنگاه خطاب شود:] معبودانتان دعاوی شما را دروغ شمردند، اکنون قدرت دفع مجازات و یاری [خود] را ندارید؛ و هر که از شما ستم کند [و عامل شرک در جامعه شود،(1)] مجازاتی بزرگ می‌چشانیم.361
فرقان (25)
19
ابن کثیر عقیده دارد «ظلم» در اینجا به معنی شرک به خداست؛ آیات 82 انعام(6) و 13 لقمان(31) مؤید نظر اوست.
وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ يَمْشُونَ فِي الْأَسْواقِ وَ جَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ كانَ رَبُّكَ بَصِيراً ﴿۲۰﴾
قبل از تو هیچ پیامبری [را] نفرستادیم، مگر اینکه آنان نیز غذا می‌خوردند و در [کوچه و] بازار راه می‌رفتند(1)؛ و شما را وسیله آزمون یکدیگر ساخته‌ایم(2) [تا روشن شود] آیا شکیبایی می‌ورزید؟ و صاحب‌اختیار تو [نسبت به همه] بیناست.361
فرقان (25)
20
وَ قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبِيراً ﴿۲۱﴾
کسانی که امید به [رستاخیز و] لقای ما ندارند، می‌گویند: چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند(1) یا چرا صاحب‌اختیار خود را نمی‌بینیم(2)؟ به راستی آنها به خودبزرگ‌بینی و سرکشی سختی گرفتار شده‌اند.362
فرقان (25)
21
منظور آنان از درخواست نازل شدن فرشته، در آیه 7 فرقان(همین سوره) روشن‌تر بیان شده است.
معنی و مفهوم این آیه، به بیان دیگر در آیه 118 بقره(2) آمده است.
يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً ﴿۲۲﴾
روزی که بزهکاران فرشتگان [مرگ(1)] را مشاهده کنند، بشارتی نخواهند داشت و [از وحشت] می‌گویند: پناه! امان(2)!362
فرقان (25)
22
برای توجیه افزوده، به آیه 97 نساء(4) توجّه فرمایید.
«حجرا محجورا» اصلاحی بوده در میان عربهای قدیم که وقتی به دشمنی می‌رسیدند و از احتمال حمله او می‌ترسیدند - مخصوصا در ماههای حرام و ایام حج - این جمله را می‌گفتند و در امان بودند تفسیر المیزان ذیل این آیه.
وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً ﴿۲۳﴾
به [بررسی] اعمالشان می‌پردازیم و همه را [همچون] غباری پراکنده می‌سازیم(1).362
فرقان (25)
23
به مثالهایی در این زمینه در آیات 18 ابراهیم(14) و 39 نور(24) توجّه فرمایید؛ ضمناً مفهوم آیه به بیان دیگر در آیه 105 کهف(18) آمده است.
أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلاً ﴿۲۴﴾
بهشتیان در آن روز بهترین قرارگاه و نیکوترین استراحتگاه را دارند.362
فرقان (25)
24
وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلاً ﴿۲۵﴾
روزی که آسمانها با ابر[ها] بشکافد(1) و فرشتگان به فراوانی فروفرستاده شوند.362
فرقان (25)
25
کلمه «تشقّق» در اصل «تتشقّق» بوده که «تاء» آن حذف شده است.
الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً ﴿۲۶﴾
آن روز فرمانروایی حقیقی خاصّ خدای رحمان است(1)؛ و برای انکارورزان روز دشواری خواهد بود.362
فرقان (25)
26
مفهوم این بخش از آیه، به بیان دیگر در نیمه دوّم آیه 16 غافر(40) آمده است.