الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ ﴿۲﴾
ستایش و سپاس(1) خاصّ خداست، صاحب‌اختیار(2) جهانیان(3)،1
فاتحه (1)
2
حمد در زبان عرب به معنای سپاس و ستایش - هر دو - آمده است؛ سپاس در برابر نعمت و ستایش در برابر کمالات ذاتی او. برای توضیح بیشتر به زیرنویس آیه 34 فاطر(35) مراجعه فرمایید.
کلمه «ربّ» مشتق از تربیت نیست، ولی متضمّن مفهوم تربیت هم هست؛ لذا واژه «پروردگار» ترجمه کاملاً رسایی برای آن نمی‌تواند باشد. معنی ربّ مجموعه‌ای است از مفاهیم مدبر، مربی، آقا، منعم، مالک، صاحب‌اختیار و مصلح. واژه «ارباب» که در فارسی به عنوان کلمه مفرد به کار می‌رود، دربرگیرنده همه این مفاهیم می‌باشد؛ ولی چون در اصل جمع است، از واژه «صاحب‌اختیار» که مناسبتر است، برای ترجمه کلمه «ربّ» استفاده کرده‌ایم. استاد شهید مطهری، در تفسیر «آشنایی با قرآن» ذیل این آیه در توضیح اینکه کلمه «ربّ» در فارسی معادلی ندارد، اشاره جالبی به کلام عبدالمطلّب دارد که گفت: «انا ربّ الابل و للبیت ربّ». ضمناً به زنان خانه‌دار نیز در زبان عرب «ربّات البیوت» می‌گویند.
به آیات 23 و 24 شعراء(26) توجّه فرمایید.
الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ﴿۳﴾
دارای رحمت وسیع و جاودانه،1
فاتحه (1)
3
مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿۴﴾
مالک [و فرمانروای(1)] روز جزا(2).1
فاتحه (1)
4
برای توجیه افزوده، به آیات 42 نور(24) و 16 غافر(40) توجّه فرمایید.
به آیات 17-19 انفطار(82) توجّه فرمایید.
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿۵﴾
تنها تو را بندگی می‌کنیم و [هر جا که یاری دیگران بندگی‌آور باشد] منحصراً از تو یاری می‌خواهیم(1).1
فاتحه (1)
5
نیمه اوّل و دوّم این آیه ارتباط ظریفی با یکدیگر دارند. با توجّه به این نکته، برای توجیه افزوده، این آیه را با آیه 56 عنکبوت(29) مقایسه فرمایید. ضمناً از جهت ضرورت تعاون و استعانت در امور غیربندگی‌آور و خداپسندانه، به بخش پایانی آیه 2 مائده(5)، تعاونوا علی البرّ و التقوی و نیز آیه 95 کهف(18) توجّه فرمایید، و برای روشن‌تر شدن مفهوم آیه، به بخش میانی آیه 17 عنکبوت(29) انّ الذین تعبدون من دون اللّه لا یملکون لکم رزقا فابتغوا عنداللّه الرزق واعبدوه نیز با دقت توجه فرمایید.
اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴿۶﴾
ما را به راه راست راهبر باش(1)،1
فاتحه (1)
6
برای شناخت این راه به آیات 101 آل‌عمران(3) ، 36 مریم(19) و نیز زیرنویس آیه 153 انعام(6) توجّه فرمایید. ضمناً کسانی که این درخواستشان قطعاً پذیرفته می‌شود در آیه 175 نساء(4) معرّفی شده‌اند.
صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّينَ ﴿۷﴾
راه کسانی که بر آنان نعمت دادی(1)، که مورد خشم [تو] قرار نگرفته‌اند(2) و گمراه هم نیستند(3).1
فاتحه (1)
7
از نظر شناخت نعمت‌یافتگان، با آیه 69 نساء(4) مقایسه فرمایید.
از نظر شناخت غضب‌شدگان، با آیه 6 فتح(48) مقایسه فرمایید.
از نظر شناخت گمراهان، با آیه 90 آل‌عمران(3) مقایسه فرمایید.