وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ﴿۴۵﴾
هنگامی که خدا به یکتایی یاد شود(1)، دلهای کسانی که به آخرت باور ندارند می‌رمد؛ و چون از معبودهای غیر خدا یاد شود، به ناگاه شاد می‌گردند(2).463
زمر (39)
45
منظور این است که نام خدایان ایشان در کنار نام خدا ذکر نشود، و مصداق روشن آن کلمه «لا اله الا اللّه » است.
مفهوم اکراه انکارورزان از توحید و استقبال از شرک، به بیان دیگر در آیات 46 اسراء(17) ، 34-36 صافات(37) و 12 غافر(40) آمده است.
قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبادِكَ فِي ما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿۴۶﴾
بگو: بارخدایا، ای آفریننده آسمانها و زمین، ای دانای نهان و آشکار، تو خود میان بندگانت در موارد اختلافشان داوری خواهی کرد.463
زمر (39)
46
وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ ﴿۴۷﴾
اگر دوبرابر آنچه در زمین است در اختیار ستمگران باشد، همه را برای نجات خود از سختی مجازاتِ روز رستاخیز فدا می‌کنند [ولی پذیرفتنی نیست(1)]؛ و از جانب خدا بر آنان اموری آشکار می‌گردد که تصوّر[ش را هم] نمی‌کردند(2).463
زمر (39)
47
برای توجیه افزوده، به آیه 91 آل‌عمران(3) توجّه فرمایید؛ ضمناً مفهوم آیه به بیان دیگر در آیات 36 مائده(5) ، نیمه دوّم 70 انعام(6) ، 18 رعد(13) ، 15 حدید(57) و 11-14 معارج(70) آمده است.
در مقابل این توصیف بزهکاران، توصیف نعیم بهشتیان در آیه 17 سجده(32) آمده است: فَلا تَعلَمُ نَفسٌ ما أُخفِی لَهُم مِن قُرَّةِ أَعینٍ جَزاءً بِما کانُوا یعمَلُونَ.
وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ ﴿۴۸﴾
دستاورد زشتشان بر آنان آشکار می‌شود(1) و مجازاتی که استهزایش می‌کردند، دامنگیرشان خواهد شد.464
زمر (39)
48
به آیه 30 آل‌عمران(3) توجّه فرمایید.
فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ ﴿۴۹﴾
هر گاه انسان دچار گزندی شود، ما را [به نیایش] می‌خواند، و چون از جانب خویش نعمتی ارزانی‌اش داریم، گوید: تنها کاردانی[ام] موجب این نعمت شده است؛ [نه،] بلکه این آزمون [خدا] است(1)، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند(2).464
زمر (39)
49
نمونه آن وضع قارون است که در آیات 76-78 قصص(28) تشریح شده است.
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگری در آیات 49-51 فصلت(41) آمده است.
قَدْ قالَهَا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ ﴿۵۰﴾
پیشینیانشان هم همین سخن را گفتند، ولی [به هنگام بلا] دستاوردشان سودی به حالشان نداشت.464
زمر (39)
50
فَأَصابَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ ﴿۵۱﴾
و [عقوبت] دستاورد زشتشان دامنگیرشان شد؛ و این ستمگران نیز به عقوبت دستاوردشان گرفتار خواهند شد، و [خدای را] به تنگ نخواهند آورد(1).464
زمر (39)
51
برای توجیه افزوده، به آیه 2 توبه(9) توجّه فرمایید.
أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۵۲﴾
مگر ندانسته‌اند که خدا روزی را بر هر که بخواهد، فراخی بخشد و یا محدود گرداند؟ در این [پدیده] برای باورداران نشانه‌هایی است [از توان و تدبیر خدا].464
زمر (39)
52
قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴿۵۳﴾
اعلام کن: ای بندگان من که به زیان خویش زیاده‌روی کرده‌اید، از رحمت خدای نومید مباشید؛ خدا همه گناهان را [بر توبه‌‌کنندگان(1)] می‌بخشد(2)، که او آمرزگار و مهربان است.464
زمر (39)
53
برای توجیه افزوده، به آیه بعد توجّه فرمایید.
مفهوم این بخش از آیه را می‌بایست با توجّه به آیه 48 نساء(4) در نظر گرفت.
وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ ﴿۵۴﴾
قبل از آنکه مجازات بر شما فرا رسد و یاری داده نشوید، به درگاه صاحب‌اختیار خویش بازآیید(1) و در برابر او تسلیم باشید(2).464
زمر (39)
54
«انابه» همان توبه، یعنی بازگشت است، اما بازگشتی مکرر پس از هر گناه. «منیب» کسی است که با مراقبت دائمی بر گفتار و کردار خود، همواره در حال اصلاح مسیر و بازگشت به صراط مستقیم است.
به آیه 85 غافر(40) توجّه فرمایید.