ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿۷۴﴾
پس از آن [با وجود این معجزه بزرگ] دلهای شما سخت شد، مثل سنگ، بلکه سخت‌تر! چه آنکه پاره‌ای از سنگهاست که نهرها از آن به جریان افتد(1)؛ و پاره‌ای دیگر می‌شکافد و [چشمه‌های] آب از آن می‌جوشد؛ و بعضی از آنها از مهابت(2) خدا [از فراز کوهساران] به زیر می‌افتد(3)؛ و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست.11
بقره (2)
74
«لمّا» در هر سه مورد این آیه، از لام تأکید و مای موصوله تشکیل شده است.
به زیرنویس آیه 28 انبیاء(21) توجّه فرمایید.
بعضی از مفسّران، از جمله شیخ المفسّرین طبرسی، عقیده دارند اشاره به قسمتی از کوه طور است که در اثر تجلی خدا فروریخت و در آیه 143 اعراف(7)
أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَ قَدْ كانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ ﴿۷۵﴾
آیا انتظار دارید که [یهودیان] به [حقانیت] شما اعتراف کنند، در حالی که گروهی از [پیشوایان] آنان کلام خدا را [از تورات] می‌شنیدند و با آنکه آن را درک می‌کردند، آگاهانه تحریفش می‌نمودند.11
بقره (2)
75
وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ ﴿۷۶﴾
وقتی افراد با ایمان را ملاقات می‌کنند، می‌گویند: [ما هم] ایمان آورده‌ایم و چون با یکدیگر به خلوت نشینند، می‌گویند: چرا آنچه [از خصوصیات پیامبر که در تورات آمده و] خدا [راه آگاهی از] آن را بر شما گشوده است، با مسلمانان در میان می‌گذارید تا به آن وسیله در پیشگاه صاحب‌اختیارتان با شما به محاجّه برخیزند؟ آیا خردورزی نمی‌کنید؟11
بقره (2)
76
أَ وَ لا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ ﴿۷۷﴾
مگر نمی‌دانند که خدا هر چه پنهان و آشکار کنند، می‌داند(1)؟12
بقره (2)
77
به آیه 7 طه(20) توجّه فرمایید.
وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلاَّ أَمانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ ﴿۷۸﴾
پاره‌ای از آنها آموزش‌ندیده‌هایی هستند که کتاب [خدا] را جز خیالاتی خام نمی‌دانند(1) و فقط پیرو گمانند(2).12
بقره (2)
78
اشاره به خیالات خامی است که در آیات 80 و 111 بقره(2) و 18 مائده(5) آمده است؛ ضمناً «امانی» جمع «اُمنیه» به معنی آرزوهای خام و باطل است.
آیه به مسلمانان خاطرنشان می‌کند که آگاهی از کتاب خدا برای هر دینداری ضرورت قطعی دارد و غافل ماندن از محتوای کتاب خدا و پیروی کورکورانه از اعتقاداتی که زاییده خیالبافی است، ادامه روش جُهّال یهود است.
فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ ﴿۷۹﴾
وای بر کسانی که به دست خویش کتاب را [با تحریف] می‌نویسند و می‌گویند این از جانب خدا است تا در برابر آن بهای ناچیزی به چنگ آورند؛ وای بر آنان از آنچه دستانشان نوشته و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند.12
بقره (2)
79
وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً فَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ ﴿۸۰﴾
[یهودیان] گفتند: هرگز آتش [دوزخ] جز چند روزی معین(1) به ما نخواهد رسید؛ بگو: مگر با خدا [چنین] پیمانی بسته‌اید که خدا هرگز پیمان نشکند؟ یا چیزی را که [به درستی] نمی‌دانید به خدا نسبت می‌دهید؟12
بقره (2)
80
منظورشان 40 روز است که معادل مدت محدودی است که در دوران غیبت حضرت موسی گوساله پرستی کردند؛ شرح آن را در آیات 147-150 اعراف(7) ملاحظه فرمایید.
بَلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴿۸۱﴾
آری، آنان که مرتکب خطا شوند و آثار گناه سراسر وجودشان را فرا گیرد، جاودانه دوزخی‌اند.12
بقره (2)
81
وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴿۸۲﴾
ولی مؤمنانِ نیک‌رفتار، جاودانه بهشتی‌اند.12
بقره (2)
82
وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ ذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ﴿۸۳﴾
[به یاد آرید] زمانی را که از دودمان یعقوب(1) پیمان گرفتیم که: جز خدا را بندگی مکنید؛ و نسبت به پدر و مادر(2)، خویشاوندان، یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم سخن نیکو بگویید و نماز برپا دارید و زکات بدهید؛ ولی جز اندکی از شما(3)، با حالت اعراض [از حق، از پیمان ما] روی برتافتید.12
بقره (2)
83
اسرائیل لقب یعقوبع است و بنی‌اسرائیل (در اصل بنین اسرائیل به معنی پسران یعقوب، بوده و نون آن به علت مضاف بودن حذف شده)؛ بنا به قاعده تغلیب، منظور همه فرزندان یا خاندان یعقوب(ع) است. فرزندان اسرائیل همان اسباط دوازده‌گانه‌اند که نسل دوازده فرزند یعقوب هستند و قوم یهود را تشکیل می‌دهند.
به زیرنویس دوّم آیه 151 انعام(6) مراجعه فرمایید.
این گروه قلیل در آیه 159 اعراف(7) توصیف شده‌اند.