فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْكُمُ الْبَيِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۲۰۹﴾
اگر با وجود نشانه‌های روشن که برای شما آمد، باز دچار لغزش شدید(1)، بدانید که خدا فرا دست و فرزانه است.32
بقره (2)
209
منظور از لغزش در اینجا، نادیده گرفتن مفاد دستور آیه قبل است؛ به آیه قبل توجّه فرمایید.
هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ﴿۲۱۰﴾
[آنان که دچار لغزش شده‌اند] آیا جز این انتظار می‌برند که [رستاخیز ناگهان به سراغشان آید و فرمان مجازات] خدا به همراه فرشتگان، در سایبانهایی(1) از ابر بر آنان فرا رسد و کار پایان گیرد؟ [آگاه باشید که] همه کارها به خدا بازگردانده می‌شود(2)32
بقره (2)
210
ظلل: جمع ظلَّه: سایبان.
این آیه از آیات دشوار قرآن است؛ برای روشن‌تر شدن این آیه که به اختصار آمده است، به آیه 158 انعام(6) توجّه فرمایید.
سَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ كَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ﴿۲۱۱﴾
از دودمان یعقوب(1) بپرس که چقدر آیات روشن بر آنان آوردیم [ولی ناسپاسی و کجروی کردند]؛ و هر که نعمت خدا را پس از آنکه به او رسید، [با ناسپاسی‌اش] دگرگون سازد، [بداند که] خدا سخت‌کیفر است.33
بقره (2)
211
به زیرنویس اوّل آیه 83 بقره(همین سوره) مراجعه فرمایید.
زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴿۲۱۲﴾
زندگی دنیا در نظر انکارورزان آراسته شده است(1) و افراد با ایمان را به تمسخر می‌گیرند(2)، و[لی] پرواپیشگان در روز رستاخیز برفراز انکارورزان خواهند بود(3)؛ و خدا هر که را بخواهد، بی‌دریغ روزی می‌بخشد.33
بقره (2)
212
به آیه 25 فصلت(41) توجّه فرمایید.
به آیات 29 و 30 مطففین(83) توجّه فرمایید. ضمناً جمله انتهایی آیه با لحاظ زیبایی و روانی کلام، جابجا شده است. در مورد جابجایی کلمات در قرآن، آیه 142 اعراف(7) و زیرنویس مربوطه را ملاحظه فرمایید.
نتیجه کار را در آیات 34-36 مطففین(83) ملاحظه فرمایید.
كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۲۱۳﴾
مردم [در آغاز] امّتی واحد [و غریزی] بودند؛ [واگذاری امانتِ(1) اختیار به انسان موجب اختلاف(2) شد] آنگاه خدا پیامبران را بشارت‌‌دهنده و هشداردهنده برانگیخت و با آنها کتاب [آسمانی] را به حق نازل کرد تا میان مردم، در موارد اختلافشان داوری کند؛ و [گروهی از] همانان که کتاب آسمانی را دریافت داشته بودند، با آنکه نشانه‌های روشن بر آنان آمده بود، با انگیزه حسد و برتری‌خواهی که بینشان بود، در کتاب الهی اختلاف ورزیدند(3)؛ سپس خدا مؤمنین [واقعی] را در موارد اختلافشان نسبت به حق، بر اساس قانونمندی خویش هدایت فرمود؛ و خدا هر که را بخواهد [و شایسته ببیند]، به راه راست هدایت کند(4).33
بقره (2)
213
به آیه 72 احزاب(33) توجه فرمایید.
برای توجیه افزوده، به آیه 19 یونس(10) مراجعه فرمایید.
مجازاتشان را در آیه 159 بقره(همین سوره) ملاحظه فرمایید.
برای توجیه افزوده، به آیه 13 شوری(42) و یهدی اللّه من ینیب توجّه فرمایید؛ و برای توضیح بیشتر و کامل‌تر به زیرنویس سوّم آیه 142 بقره(2) مراجعه فرمایید.
أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ ﴿۲۱۴﴾
مگر پنداشتید [براحتی] به بهشت داخل خواهید شد، در حالی که هنوز مشابه گرفتاریهای پیشینیانتان به شما نرسیده است؟ سختی و گزند(1) به آنان رسید و چنان پریشان خاطر شدند که رسول و مؤمنان همراه او می‌گفتند: پس یاری خدا کی فرا می‌رسد(2)؟ آگاه باشید که یاری خدا نزدیک است(3).33
بقره (2)
214
«بأساء» بلا و مصیبتی است که خارج از بدن انسان است. مثل تنگدستی و مرگ عزیزان، و «ضرّاء» بلا و مصیبت مربوط به جسم انسان است از قبیل بیماری و آسیب وارده به اعضای بدن.
منظور وعده یاری ای است که در آیات 171 و 172 صافات(37) و 21 مجادله(58) آمده است.
برای روشن‌تر شدن مضمون آیه، به آیات 142 و 179 آل‌عمران(3) ، 16 توبه(9) ، 2 و 3 عنکبوت(29) و 31 محمّد(47) توجّه فرمایید.
يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿۲۱۵﴾
از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؛ بگو: هر مالی که انفاق کنید، برای پدر و مادر، نزدیکان، یتیمان، بینوایان و به راه ماندگان، رواست و [نیز] هر کار نیکی که بکنید، خدا از آن آگاه است.33
بقره (2)
215
كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ﴿۲۱۶﴾
جنگ [در راه حق] بر شما مقرّر گردید در حالی که آن را خوش ندارید(1)؛ و چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید که خیری برای شماست و چه بسا که دوستدار چیزی باشید و شرّی برای شماست؛ [مصلحت را] خدا می‌داند نه شما.34
بقره (2)
216
اینکه جنگ در راه حق چه نوع جنگی است، در آیه 190 بقره(همین سوره) توضیح داده شده است.
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِيهِ قُلْ قِتالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴿۲۱۷﴾
از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند(1)؛ بگو: جنگ در آن ماه [گناهی] است بزرگ؛ و[لی] بازداشتن [خلق] از راه خدا و مسجدالحرام و انکار [الوهیت] او و اخراج ساکنانش، نزد خدا [گناهی] بزرگتر است؛ و این فتنه از قتل شدیدتر؛ آنان پیوسته با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دین خود بازگردانند؛ و آنان که از [میان] شما، از دین خود بازگردند و به حال انکار بمیرند، تلاششان در دنیا و آخرت بر باد خواهد رفت(2) و جاودانه دوزخی خواهند بود(3).34
بقره (2)
217
اسامی ماه‌های حرام در قرآن نیامده، فقط به تعدادشان اشاره شده است؛ ولی بعضی از مفسّران با مراجعه به تاریخ گفته‌اند: ماه‌های حرام عبارتند از: ذیقعده، ذیحجّه، محرم و رجب، که سه ماه آن متوالی و یک ماه جداست. در این ماه‌ها هرگونه جنگ و خونریزی ممنوع است. حرمت این چهار ماه، سنت کهن مردم عرب از زمان ابراهیم بوده است. قرآن این سنت ابراهیمی را مورد تأیید قرار داده است. فخر رازی در تفسیر خود گفته است: «توجّه در وضع اعراب نشان می‌دهد که ماه‌های حرام و محترم شمردن خانه کعبه، موجب بقای نسل آنها در طول تاریخ شده است. اگر این عوامل از زمان ابراهیم پی ریزی نشده بود، این قوم وحشی و خونریز خود را نابود کرده بود.» قانون جنگ در اسلام را در آیه 190 بقره(همین سوره) و نیز آیات 8 و 9 ممتحنه(60) ملاحظه فرمایید. این آیه و نیز آیه 194 بقره تبصره ایست بر آن قانون؛ تبصره دیگر قانون جنگ را در آیه 61 انفال(8) ملاحظه فرمایید.
در رابطه با حبط اعمال به آیه 23 فرقان(25) و نیز مثالهایی در این زمینه در آیات 18 ابراهیم(14) و 39 نور(24) توجّه فرمایید.
در رابطه با ارتداد و مجازات آن به آیات 90 آل‌عمران(3) و 137 نساء(4) هم توجه فرمایید، سایر آیات مربوطه 86 آل‌عمران(3) و 54 مائده(5) و به طور ضمنی آیه 140 نساء(4) است.
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۲۱۸﴾
کسانی که ایمان آوردند و کسانی که در راه خدا هجرت کردند و به مبارزه برخاستند، به رحمت خدا امیدوارند، و خدا آمرزگاری است مهربان.34
بقره (2)
218