أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿۱۸۷﴾
آمیزش با همسرانتان در شب[های] روزه‌داری مجاز شناخته شده است؛ آنها پوششی برای شما هستند و شما نیز پوششی برای آنها؛ خدا می‌دانست که شما [تحمّل این ممنوعیت را نمی‌کردید و] خویشتن را به خطا می‌افکندید، لذا [به رحمت خویش] بر شما بازگشت و بر شما بخشود؛ اینک [در شبهای رمضان، می‌توانید] آمیزش کنید و از آنچه خدا برای شما مقرّر داشته است، بهره‌مند شوید و [رواست که] بخورید و بیاشامید تا آنگاه که رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] آشکار گردد، سپس روزه را تا شامگاه به پایان رسانید؛ و هنگام اعتکاف در مساجد با زنان مباشرت نکنید؛ این احکام خداست، به [نافرمانی از] آن نزدیک نشوید؛ خدا این گونه آیات خود را برای مردم به روشنی بیان می‌کند، بسا که پرواپیشه شوند.29
بقره (2)
187
وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۱۸۸﴾
اموال یکدیگر را بین خود به ناحق مخورید و آن را به رشوت به حکام [ظالم] مدهید تا [با اِعمال نفوذ] بخشی از اموال مردم را آگاهانه به ناروا بخورید.29
بقره (2)
188
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۱۸۹﴾
درباره هلالها[ی ماه نو(1)] از تو می‌پرسند؛ بگو: آنها تقویم [طبیعی(2)] است برای مردم و [تشخیص هنگام] حج؛ و نیکی آن نیست که [همچون سنت دوران جاهلیت به هنگام بازگشت از سفر حج] از پشت [دیوار] به خانه درآیید، بلکه نیکی [رفتار] کسی است که پرواپیشه باشد؛ و به خانه‌ها از در آن درآیید و در برابر خدا پروا کنید(3)، بسا که رستگار شوید.29
بقره (2)
189
اهلَّه: جمع هلال: ماه نو.
مواقیت: جمع میقات: زمان سنجش.
عبارت «اتقوا اللّه » در اصل «اتقوا عقابَ اللّه » بوده که مضاف آن حذف شده است یعنی از عقاب خدا پروا کنید. به عبارت بهتر خود را از عقاب خدا محفوظ نگاه دارید. معنی دقیق تقوی خویشتن‌بانی است.
وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ ﴿۱۹۰﴾
با آنان که با شما سر جنگ دارند، در راه خدا بجنگید(1)، [ولی از حدّ] تجاوز نکنید، که خدا متجاوزان را دوست ندارد(2).29
بقره (2)
190
آیه تصریح دارد جنگ با کسانی که سر جنگ دارند مجاز است، نه با آنان که فقط مخالف عقیدتی می‌باشند.
این آیه قانون جنگ در اسلام را بیان می‌کند؛ در این رابطه به آیات 8 و 9 ممتحنه(60) هم توجّه فرمایید و نیز تبصره قانون جنگ در مورد ممنوعیت جنگ در 4 ماه از سال را در آیات 217 و 194 بقره(همین سوره) و آیه 36 توبه(9) و تبصره دیگر را در آیه 61 انفال(8) ملاحظه فرمایید. آیه مورد بحث و سایر آیاتِ مورد اشاره، به روشنی نشان می‌دهد که جنگ در اسلام منحصراً تدافعی است.
وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّى يُقاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ جَزاءُ الْكافِرِينَ ﴿۱۹۱﴾
آنان را [که همچنان با شما سر جنگ دارند،(1)] هر جا که یافتید به قتل برسانید و از همان جا که شما را رانده‌اند، اخراجشان کنید(2)، که فتنهِ(3) [آنان] از قتل شدیدتر است، و[لی] با آنان در [حومه] مسجدالحرام نجنگید، مگر اینکه خودشان در آنجا به جنگ آغاز کنند؛ و چون با شما به جنگ برخاستند، آنان را بکشید، که سزای انکارورزان همین است.30
بقره (2)
191
ضمیر «هم» در این آیه، به کسانی که با شما به جنگ برخاسته‌اند و در آیه قبل آمده است، برمی‌گردد؛ ضمناً به هر دو آیه بعد 192 و 193 بقره نیز توجّه فرمایید.
چنانکه از قرآن به دست می‌آید و مورخان هم نوشته‌اند، مشرکین مکه اموال مسلمانان را به هنگام هجرت آنان از این شهر، مصادره می‌نمودند و خانه‌هایشان را غصب می‌کردند. آیه فوق دستور می‌دهد که خانه‌ها و اموال خود را مسترد دارید. منشأ بروز جنگ بدر نیز همین مسأله بود که مسلمانان تنگدست در مدینه، می‌خواستند از کاروانهای تجاری مکیان، عوض اموال خود را مسترد دارند. البته مسلمانان تا فتح مکه موفق به استرداد خانه و اموال خود نشدند و فقط در آن زمان بود که هر کس به خانه خود بازگشت.
منظور از فتنه همان سلب اختیار و آزادی مردم برای انتخاب دین و راه و رسم زندگی است که منتهی به تسلط ستمگران و اخراج مخالفان از شهر و دیار می‌گردد. آیه 217 بقره در این مورد گویاست، و بحث آیه 10 عنکبوت(29) هم در ارتباط با همین فتنه است. آنچه در مکه در مورد اخراج و فرار مسلمانان اولیه اتفاق افتاد همین فتنه بود.
فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۹۲﴾
و اگر [از جنگ و عناد] بازایستادند، [از آنان درگذرید که] خدا آمرزگاری است مهربان.30
بقره (2)
192
وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿۱۹۳﴾
با آنان پیکار کنید تا فتنه(1) برافتد و [پذیرش] دین [آزادانه] برای خدا باشد و اگر بازایستادند، [از آنان درگذرید که] تجاوز، جز بر ستمگران روا نیست.30
بقره (2)
193
منظور از فتنه همان سلب اختیار و آزادی مردم برای انتخاب دین و راه و رسم زندگی است که منتهی به تسلط ستمگران و اخراج مخالفان از شهر و دیار می‌گردد. آیه 217 بقره در این مورد گویاست، و بحث آیه 10 عنکبوت(29) هم در ارتباط با همین فتنه است. آنچه در مکه در مورد اخراج و فرار مسلمانان اولیه اتفاق افتاد همین فتنه بود.
الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿۱۹۴﴾
در برابر [نقض حرمت] ماه حرام(1) [متقابلاً حرمت] ماه حرام [را نقض کنید، زیرا] که [شکستن] حرمتها(2) تلافی دارد؛ پس هر که بر شما تجاوز کند، به اقتضای تجاوزش، مقابله به مثل کنید [نه بیشتر،(3)] و در برابر خدا پروا کنید و بدانید که خدا با پرواپیشگان است30
بقره (2)
194
به زیرنویس اوّل آیه 217 بقره(2) مراجعه فرمایید.
حرمات: جمع حُرمَت: چیزهایی است که حفظ آنها لازم است.
در اینجا دفع تجاوز از باب مشاکله تجاوز نامیده شده است.
وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿۱۹۵﴾
در راه خدا انفاق کنید(1)، و خویشتن را به دست خود به هلاکت میفکنید؛ و نیکی کنید، که خدا نیکوکاران را دوست دارد.30
بقره (2)
195
اکثر مفسّران عقیده دارند منظور از «انفاق» در اینجا مشارکت در تأمین هزینه‌های دفاعی جهت مقابله با دشمنان است.
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ﴿۱۹۶﴾
حج و عمره را برای خدا به پایان برسانید؛ و اگر وامانده شدید [و موفق به ورود به مکه نشدید] هر قربانی که میسر است [بفرستید]؛ و سرهای خویش را متراشید تا قربانی به قربانگاه رسد؛ و هر که از شما بیمار گشت یا ناراحتی در سر، بر او عارض شد [که نتوانست سر بتراشد]، درعوض، یک روز روزه بدارد یا صدقه دهد و یا قربانی کند؛ و چون ایمن شدید [و مشکل برطرف شد]، هر که با ادای عمره تا شروع حج [از موارد ممنوعه] بهره گرفته است، هر چه میسّرش باشد قربانی کند؛ و هر که [توان آن را در خود] نیافت، سه روز در اثنای حج و هفت روز چون [به وطن] بازگشت روزه بگیرد، که ده روز کامل شود؛ این [حکم] برای کسی است که خانواده‌اش مقیم [حومه] مسجدالحرام نباشد؛ و در برابر خدا پروا کنید و بدانید که خدا سخت‌کیفر است.30
بقره (2)
196