يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ﴿۱۶۸﴾
ای مردم، از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید و [با تحریم بی‌مورد بعضی از آنها] پیرو گامهای(1) شیطان مشوید(2)، که او دشمن آشکار شماست.25
بقره (2)
168
خطوات: جمع خُطوَه: گامها.
به نیمه اوّل آیه 21 نور(24) توجّه فرمایید.
إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ ﴿۱۶۹﴾
او شما را فقط به بدی و بی‌شرمی فرمان می‌دهد و اینکه چیزی را که نمی‌دانید، به خدا نسبت دهید.25
بقره (2)
169
وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ ﴿۱۷۰﴾
و چون به منکران گفته شود: از کتابی که خدا نازل کرده است پیروی کنید، گویند: نه، از آنچه پدرانمان را معتقد به آن تشخیص داده‌ایم پیروی می‌کنیم؛ اگر پدرانشان چیزی درک نمی‌کرده و هدایت نیافته بودند، چطور(1)؟26
بقره (2)
170
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیات 104 مائده(5) و 23 و 24 زخرف(43) آمده است.
وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ ﴿۱۷۱﴾
داستان [دعوت تو در مقابل] این انکارورزان، داستان کسی است که چارپایی را که جز بانگی و آوایی نمی‌شنود، صدا می‌زند؛ کر و گنگ و کورند(1) و بی‌خرد هستند(2).26
بقره (2)
171
صمّ: جمع اَصَمّ، بکم: جمع اَبکم و عمی: جمع اعمی به معنی ناشنوا و گنگ و نابینا.
به آیه 179 اعراف(7) توجّه فرمایید.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿۱۷۲﴾
ای ایمان‌آوردگان، از نعمتهای پاکیزه که روزی شما کرده‌ایم بخورید [و بی‌جهت پاره‌ای از آنها را حرام تلقّی نکنید] و خدا را سپاس گزارید(1)، اگر تنها او را بندگی می‌کنید.26
بقره (2)
172
به آیه 7 ابراهیم(14) توجّه فرمایید.
إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۷۳﴾
[خدا] تنها مردار، خون(1)، گوشت خوک و آنچه [به هنگام ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شده(2) [و برای سلامت و خوش‌آمد طاغوتها قربانی شده باشد]، بر شما حرام کرده است؛ و هر که با بی‌میلی و بدون تجاوز [از حدِّ سدّ جوع] ناگزیر [از خوردن] گردد، گناهی مرتکب نشده است، که خدا آمرزگاری است مهربان.26
بقره (2)
173
از آیه 145 انعام(6) به دست می‌آید که منظور خونِ ریخته شده است، نه خونی که به مقدار کم در گوشت وجود دارد.
به زیرنویس آیه 4 مائده(5) توجّه فرمایید.
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ﴿۱۷۴﴾
کسانی که محتوای کتابی که خدا نازل کرده است پنهان می‌دارند و آن را به بهایی ناچیز معامله می‌کنند، [تا ارتزاق کنند، در حقیقت] آتش است که فرومی‌برند و خدا روز رستاخیز نه سخنی با آنان خواهد گفت(1) و نه [از پلیدی گناه] پاکشان می‌گرداند؛ و مجازاتی دردناک خواهند داشت(2).26
بقره (2)
174
در جمله «لا یکلمهم اللّه » منظور سخن گفتنی است که مایه سرور باشد، اگر نه خدا با انکارورزان و منافقان نیز در قیامت سخن می‌گوید؛ به آیات 22 انعام(6) ، 28 یونس(10) و 92 حجر(15) توجّه فرمایید. بدین قرار این آیات، تناقضی با آیه مورد بحث ندارد.
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 159 بقره(همین سوره) نیز آمده است.
أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ ﴿۱۷۵﴾
آنان گمراهی را به [بهای] هدایت و مجازات را به [بهای] آمرزش خریده‌اند؛ چه صبری در برابر آتش دارند(1)!26
بقره (2)
175
وزن « ما اَفعَلَ» وزن تعجّب است و همین یک بار در قرآن آمده؛ در این وزن از کلمات قصار امام علی‌ع نقل است: « ما أکثَرَ العِبَر و ما أقَلَّ الاِعتِبار ! » چه فراوانند عبرتها و چه اندک است عبرت آموزی؛ و نیز « إذا کُنتَ فی إدبار ٍو المَوتُ فی إقبال ٍ، فَما أسرَعَ المُلتَقی ! » هنگامی که تو به دنیا پشت کرده‌ای و مرگ به سوی تو رو آورده است، وه چه ملاقات سریعی !. وزن دیگر تعجّب « اَفعِل بِ» است که در آیات 26 کهف(18) و 38 مریم(19) آمده است.
ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتابِ لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ ﴿۱۷۶﴾
آن [مجازات] بدین سبب است که خدا کتاب [آسمانی] را به حق نازل کرده است [و ناسپاسی‌اش کردند]؛ و آنان که درباره آن اختلاف ورزیدند، در ستیزه‌ای بی‌پایان درافتادند.26
بقره (2)
176
لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿۱۷۷﴾
نیکی [همه] آن نیست که [به عنوان قبله] متوجّه مغرب و مشرق شوید، بلکه نیکی، [رفتار] کسی است که خدا و روز واپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران را باور دارد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش(1) به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و درراه ماندگان و درخواست‌‌کنندگان ببخشد و در راه [آزاد کردن] اسیران(2) صرف کند و به نماز بایستد و زکات بدهد و نیز کسانی که به عهدی که بسته‌اند، وفا کنند و [به ویژه] آنها که در برابر سختی و گزند و نیز به هنگام کارزار، پایدار(3) باشند؛ آنها [که به این اوصاف آراسته‌اند] صدیق و پرواپیشه‌اند.27
بقره (2)
177
قید «علی حبّه» در آیه، اشاره به همان موضوعی است که به طور روشن در آیه 267 بقره(2) آمده است؛ به آیه 92 آل‌عمران(3) هم توجه فرمایید.
معنی تحت‌اللفظ جمله اخیر «و در گردنها» است، ولی منظور آزادی هر کسی است که اسیر بدهی خود باشد.
به منظور برجسته کردن و ویژگی دادن به صابرین در میان سایر نامبردگان، این کلمه منصوب آمده است.