وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذابِ ﴿۱۶۵﴾
بعضی از مردم [با انگیزه ترس و طمع] غیر خدا را همتای(1) خدا می‌گیرند و آنان را آن گونه که باید خدا را دوست داشت، دوست می‌دارند(2)، و[لی] شدیدترین دوستی اهل ایمان متوجّه خداست؛ و کاش آن ستمگران [که طاغوتها را برگزیدند(3)] به روشنی می‌دانستند آنگاه که مجازات را مشاهده کنند، تمامی قدرت یکسره دست خداست و خدا سخت‌کیفر است(4)؛25
بقره (2)
165
انداد: جمع نِدّ: همتا و همگون.
به آیه 64 آل‌عمران(3) و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون اللّه و نیز آیه 31 توبه(9)توجّه فرمایید.
کلمه «ستمگر» در آیه اشاره به کسانی است که غیر خدا را چون خدا دوست دارند.
به آیه 44 یونس(10) توجّه فرمایید.
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ ﴿۱۶۶﴾
همان گاه که رهبران، مجازات خدا را مشاهده کنند و از پیروان خود ابراز بیگانگی کنند(1) و دستشان از هرگونه وسیله و ابزاری [برای نجات] کوتاه گردد.25
بقره (2)
166
به آیات 29 یونس(10) و 63 قصص(28) توجّه فرمایید.
وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ ﴿۱۶۷﴾
و پیروان [آنان از روی پشیمانی و حسرت] خواهند گفت: کاش بازگشتی [به حیات دنیا] داشتیم، تا همان‌گونه که نسبت به ما ابراز بیگانگی کردند، از آنان کناره می‌گرفتیم؛ خدا همه تلاش آنان را [که برای خوش‌خدمتی کردند] این گونه به صورت حسرتهایی به آنان می‌نمایاند؛ در حالی که از آتش برون نخواهند شد(1).25
بقره (2)
167
مخاصمه اهل آتش را به بیان روشن‌تر در آیات 38 و 39 اعراف(7) ، 21 و 22 ابراهیم(14) ، 31-33 سبأ(34) و 47 و 48 غافر(40) ملاحظه فرمایید.
يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ﴿۱۶۸﴾
ای مردم، از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید و [با تحریم بی‌مورد بعضی از آنها] پیرو گامهای(1) شیطان مشوید(2)، که او دشمن آشکار شماست.25
بقره (2)
168
خطوات: جمع خُطوَه: گامها.
به نیمه اوّل آیه 21 نور(24) توجّه فرمایید.
إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ ﴿۱۶۹﴾
او شما را فقط به بدی و بی‌شرمی فرمان می‌دهد و اینکه چیزی را که نمی‌دانید، به خدا نسبت دهید.25
بقره (2)
169
وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ ﴿۱۷۰﴾
و چون به منکران گفته شود: از کتابی که خدا نازل کرده است پیروی کنید، گویند: نه، از آنچه پدرانمان را معتقد به آن تشخیص داده‌ایم پیروی می‌کنیم؛ اگر پدرانشان چیزی درک نمی‌کرده و هدایت نیافته بودند، چطور(1)؟26
بقره (2)
170
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیات 104 مائده(5) و 23 و 24 زخرف(43) آمده است.
وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ ﴿۱۷۱﴾
داستان [دعوت تو در مقابل] این انکارورزان، داستان کسی است که چارپایی را که جز بانگی و آوایی نمی‌شنود، صدا می‌زند؛ کر و گنگ و کورند(1) و بی‌خرد هستند(2).26
بقره (2)
171
صمّ: جمع اَصَمّ، بکم: جمع اَبکم و عمی: جمع اعمی به معنی ناشنوا و گنگ و نابینا.
به آیه 179 اعراف(7) توجّه فرمایید.
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿۱۷۲﴾
ای ایمان‌آوردگان، از نعمتهای پاکیزه که روزی شما کرده‌ایم بخورید [و بی‌جهت پاره‌ای از آنها را حرام تلقّی نکنید] و خدا را سپاس گزارید(1)، اگر تنها او را بندگی می‌کنید.26
بقره (2)
172
به آیه 7 ابراهیم(14) توجّه فرمایید.
إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۷۳﴾
[خدا] تنها مردار، خون(1)، گوشت خوک و آنچه [به هنگام ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شده(2) [و برای سلامت و خوش‌آمد طاغوتها قربانی شده باشد]، بر شما حرام کرده است؛ و هر که با بی‌میلی و بدون تجاوز [از حدِّ سدّ جوع] ناگزیر [از خوردن] گردد، گناهی مرتکب نشده است، که خدا آمرزگاری است مهربان.26
بقره (2)
173
از آیه 145 انعام(6) به دست می‌آید که منظور خونِ ریخته شده است، نه خونی که به مقدار کم در گوشت وجود دارد.
به زیرنویس آیه 4 مائده(5) توجّه فرمایید.
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ﴿۱۷۴﴾
کسانی که محتوای کتابی که خدا نازل کرده است پنهان می‌دارند و آن را به بهایی ناچیز معامله می‌کنند، [تا ارتزاق کنند، در حقیقت] آتش است که فرومی‌برند و خدا روز رستاخیز نه سخنی با آنان خواهد گفت(1) و نه [از پلیدی گناه] پاکشان می‌گرداند؛ و مجازاتی دردناک خواهند داشت(2).26
بقره (2)
174
در جمله «لا یکلمهم اللّه » منظور سخن گفتنی است که مایه سرور باشد، اگر نه خدا با انکارورزان و منافقان نیز در قیامت سخن می‌گوید؛ به آیات 22 انعام(6) ، 28 یونس(10) و 92 حجر(15) توجّه فرمایید. بدین قرار این آیات، تناقضی با آیه مورد بحث ندارد.
معنی و مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیه 159 بقره(همین سوره) نیز آمده است.