سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلاَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۱۴۲﴾
کم خردان از مردم خواهند گفت: چه چیز مسلمانان را از قبله‌ای که رو به آن می‌ایستادند، بازگرداند(1)؟ بگو: مشرق و مغرب [و همه جهات] متعلّق به خداست(2)؛ هر که را بخواهد [و شایسته ببیند]، به راه راست هدایت می‌کند(3).22
بقره (2)
142
از زمان بعثت پیامبرص به مدت حدود 12 سال، مسلمانان به سوی بیت‌المقدس عبادت می‌کردند، تا آنکه چند ماه پس از هجرت به مدینه، حین برگزاری نماز، آیات این سوره در خصوص تغییر قبله، بر پیامبر مکرم نازل شده و قبله به سوی کعبه معطوف گردید. مکان مزبور نیز به مسجد ذوقبلتین مشهور شد.
برای توجیه افزوده به آیه 115 بقره(همین سوره) توجّه فرمایید.
خواست خدا در چنین مواردی قانونمند و وابسته به روش خود انسان هاست؛ در آیات 258 بقره(2) ، 86 آل‌عمران(3) ، 51 مائده(5) ، 144 انعام(6) ، 19 و 109 توبه(9) ، 50 قصص(28) ، 10 احقاف(46) ، 7 صف(61) و 5 جمعه(62) آمده است: اللّه لا یهدی القوم الظالمین. و در آیات 108 مائده(5) ، 24 و 80 توبه(9) ، 5 صف(61) و 6 منافقون(63) آمده است: اللّه لا یهدی القوم الفاسقین. و در آیات 264 بقره(2) ، 67 مائده(5) ، 37 توبه(9) و 107 نحل(16) آمده است: اللّه لا یهدی القوم الکافرین. تکرارها در هر سه مورد بالا به دلیل تأکید است. همچنین در آیات 3 زمر(39) ، 28 غافر(40) و 13 شوری(42)، هدایت الهی را از مردم کذّاب و مسرف نفی کرده است؛ و در آیات 27 رعد(13) ، 13 شوری(42) هدایت الهی را خاصّ کسانی دانسته که به درگاه او بازمی‌گردند؛ و نیز در آیه 16 مائده(5) هدایت را برای پیروان راه رضایت او تضمین کرده؛ با این همه تکرار و تأکید، جایی برای توهّم جبر در این موارد باقی نمی‌ماند. برای روشن شدن بیشتر، به آیات 69 عنکبوت(29) و 3 انسان(76) هم توجّه فرمایید.
وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ ﴿۱۴۳﴾
بدین گونه شما را امّتی میانه[رو] گردانیدیم تا اسوه و الگو برای مردم باشید و رسول نیز اسوه و الگو برای شما؛ و قبله‌ای که رو به آن می‌ایستادی(1)، تنها از آن جهت معین کرده بودیم که هر کس را که از رسول پیروی می‌کند از کسی که به [جاهلیت] گذشته بازمی‌گردد بشناسیم و مسلّماً [ترک سنّتها] دشوار است، و[لی] نه برای کسانی که خدا هدایت[شان] کرده است؛ و خدا بر آن نیست که [اجر پایداری شما در راه] ایمانتان را تباه کند؛ بی‌گمان خدا نسبت به مردم رئوف و مهربان است.22
بقره (2)
143
حکم اقامه نماز به طرف بیت‌المقدّس در قرآن نیامده و از آیه تغییر قبله، مشخّص می‌شود که این موضوع خارج از قرآن به پیامبرص وحی گردیده بود.
قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ﴿۱۴۴﴾
توجّه تو را به آسمان [به انتظار رسیدن وحی و فرمان تعیین قبله] می‌بینیم؛ اینک تو را به سوی قبله‌ای که بدان خوشنود شوی متوجّه می‌سازیم. به سوی مسجدالحرام رو کن و [شما هم به هنگام نماز] هر جا که باشید، بدان سو متوجّه شوید؛ و اهل‌کتاب به خوبی می‌دانند این [تغییر قبله، فرمانی] حق است از جانب صاحب‌اختیارشان و خدا از آنچه می‌کنند غافل نیست.22
بقره (2)
144
وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۴۵﴾
برای اهل‌کتاب هر نشانه و دلیلی بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد؛ و تو نیز پیروی از قبله آنان نخواهی کرد؛ آنان هم [خود] پیرو قبله یکدیگر نخواهند بود؛ و اگر آگاهانه از هوسهای آنان پیروی کنی، مسلّماً در زمره ستمگران خواهی بود.22
بقره (2)
145
الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ ﴿۱۴۶﴾
اهل‌کتاب پیامبر را چنان می‌شناسند که فرزندان خویش را؛ ولی گروهی از آنان آگاهانه حقیقت را پنهان می‌دارند.23
بقره (2)
146
الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ﴿۱۴۷﴾
[حکم] حق [در مورد تغییر قبله] از جانب صاحب‌اختیار توست؛ پس هرگز در زمره تردیدکنندگان مباش.23
بقره (2)
147
وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ أَيْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۱۴۸﴾
هر گروهی قبله‌ای دارد که بدان روی می‌برد؛ [به جای گفتگوی بیهوده درباره آن] در نیکوییها [بر یکدیگر] سبقت گیرید(1)؛ هر جا که باشید [در رستاخیز] خدا همگی شما را می‌آورد، که خدا بر هر کاری تواناست.23
بقره (2)
148
معنی و مفهوم این آیه، شبیه نیمه دوّم آیه 48 مائده(5) می‌باشد: و لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجا....
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿۱۴۹﴾
هر جا که رفتی [به هنگام نماز] به سوی مسجدالحرام متوجّه شو؛ این [دستور] حقّی است از جانب صاحب‌اختیارت؛ و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست.23
بقره (2)
149
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿۱۵۰﴾
هر جا که رفتی [به هنگام نماز] به سوی مسجدالحرام متوجّه شو؛ و [شما نیز] هر جا که باشید بدان سو متوجّه شوید، تا مردم بر ضدّ شما دستاویز [اعتراض] نداشته باشند(1)، مگر ستمگرانشان [که جدال بی‌منطق دارند(2)]؛ پس از آنها نترسید و از [نافرمانی] من بترسید، و [نیز تعیین این قبله] برای اینست که نعمت خویش را بر شما به کمال رسانم، و بسا که هدایت یابید؛23
بقره (2)
150
کلمه «لِئَلاّ» تشکیل شده از حرف «لِ» و «اَن» ناصبه و «لا» ی نفی.
با آیه 16 شوری(42) مقایسه فرمایید.
كَما أَرْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ ﴿۱۵۱﴾
همان‌گونه که در میان شما رسولی از خودتان فرستادیم که آیات ما را بر شما می‌خواند و شما را [از پلیدی جهل و شرک] پاک می‌سازد و کتاب و دانشِ توأم با بینش و آنچه نمی‌توانستید بدانید(1)، به شما می‌آموزد.23
بقره (2)
151
آخرت و خدا.