أَوْ خَلْقاً مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُؤُسَهُمْ وَ يَقُولُونَ مَتى هُوَ قُلْ عَسى أَنْ يَكُونَ قَرِيباً ﴿۵۱﴾
یا آفرینشی به همان سختی که به تصوّر شما می‌رسد [باز هم برانگیخته خواهید شد]؛ خواهند گفت: چه کسی ما را بازمی‌گرداند؟ بگو: همان که نخستین بار شما را آفرید؛ آنگاه با تعجب و ناباوری(1) می‌پرسند: چه وقت؟ بگو: چه بسا به همین نزدیکی.286
اسراء (17)
51
معنی تحت‌اللفظ این عبارت «سرهاشان را به سوی تو تکان می‌دهند» است، ولی اصطلاح را نمی‌توان تحت‌اللفظ ترجمه کرد.
يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً ﴿۵۲﴾
روزی که [خدا] شما را فرامی‌خواند، با ستایش اجابتش خواهید کرد و می‌پندارید که فقط اندکی [در گور(1)] آرمیده‌اید.286
اسراء (17)
52
برای توجیه افزوده، به آیات 55 و 56 روم(30) توجه فرمایید. در مورد نزدیکی ساعت حدوث قیامت، آیات 1 و 97 انبیاء(21) ، 63 مؤمنون(33) ، 18 غافر(40) ، 17 شوری(42) ، 1 قمر(54) ، 6 و 7 معارج(70) و 46 نازعات(79) را ملاحظه نمایید.
وَ قُلْ لِعِبادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبِيناً ﴿۵۳﴾
به بندگانم بگو: به زیباترین شکل [با یکدیگر] صحبت کنند(1)، که شیطان میانشان آشوب می‌اندازد(2)؛ زیرا که شیطان همواره دشمن آشکار انسانهاست.286
اسراء (17)
53
فعل مضارع «یقولوا» مجزوم به لام امر محذوف است و در اصل «لِیقولوا» بوده است.
به آیه 36 فصلت(41) توجّه فرمایید: وَ إمَّا ینزَغَنَّک مِنَ الشَّیطانِ نَزغٌ فَاستَعِذ باللّه إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعٌ العَلِیمُ.
رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَ ما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً ﴿۵۴﴾
صاحب‌اختیارتان به [حال] شما آگاه‌تر است؛ اگر بخواهد، بر شما رحمت می‌آورد(1) و اگر بخواهد، مجازات می‌کند(2)؛ و ما تو را کارگزار آنان نفرستادیم.286
اسراء (17)
54
خواست خدا در این گونه موارد قانونمند است؛ به زیرنویس آیه 74 آل‌عمران(3) مراجعه فرمایید.
به زیرنویس اوّل آیه 40 مائده(5) مراجعه فرمایید.
وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى بَعْضٍ وَ آتَيْنا داوُدَ زَبُوراً ﴿۵۵﴾
صاحب‌اختیار تو به [حال] هر که در آسمانها و زمین است، آگاه‌تر است؛ و برخی از پیامبران را بر سایرین برتری دادیم و زبور(1) را به داود عطا کردیم.286
اسراء (17)
55
به زیرنویس اوّل آیه 105 انبیاء(21) و زیرنویس سوّم آیه 163 نساء(4) مراجعه فرمایید.
قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْوِيلاً ﴿۵۶﴾
بگو: افرادی را که به جای خدا [سزاوار عبادت] تصوّر کرده‌اید، [بر حوائج خود] بخوانید(1)، نه می‌توانند گزند را از شما بردارند و نه تغییر وضعی ایجاد کنند(2).286
اسراء (17)
56
به آیه 48 و 116 نساء(4) توجّه فرمایید. تمامی مفسّران عقیده دارند که آیه اشاره به شخصیت‌‌های موجّهی است که خود مبرای از شرک هستند، اما مردم برای آنها مقام الوهیت قائل بودند.
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیات 194 اعراف(7) و 22 سبأ(34) آمده است.
أُولئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَ يَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ يَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّكَ كانَ مَحْذُوراً ﴿۵۷﴾
افرادی که [شرک‌زدگان] آنان را [به نیایش] می‌خوانند، خود وسیله(1) [تقرّب] به صاحب‌اختیارشان می‌جویند، تا [مشخّص شود] کدام یک مقرّبترند و امیدوار به رحمت خدا و ترسان از مجازات او هستند؛ که مجازات صاحب‌اختیارت شایسته پرهیز است.286
اسراء (17)
57
برای روشن شدن مفهوم «وسیله»، به آیه 35 مائده(5) و زیرنویس مربوطه مراجعه فرمایید.
وَ إِنْ مِنْ قَرْيَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِكُوها قَبْلَ يَوْمِ الْقِيامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِيداً كانَ ذلِكَ فِي الْكِتابِ مَسْطُوراً ﴿۵۸﴾
هیچ شهر و دیاری [از مراکز ظلم و طغیان(1)] نیست مگر آنکه [سکنه] آن را قبل از [فرارسیدن] روز رستاخیز هلاک، یا به سختی مجازات خواهیم کرد؛ این [حکم] در کتاب مقرّر شده است.286
اسراء (17)
58
برای توجیه افزوده، به آیات 117 هود(11) ، 147 نساء(4) ، 131 انعام(6) و 59 قصص(28) توجّه فرمایید.
وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآياتِ إِلاَّ أَنْ كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ وَ آتَيْنا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِها وَ ما نُرْسِلُ بِالْآياتِ إِلاَّ تَخْوِيفاً ﴿۵۹﴾
تنها تکذیب [و بی‌توجهی] پیشینیان نسبت به معجزات[ی که بر آنها عرضه شد]، ما را از عرضه معجزات [تازه] بازداشت؛ و [از جمله] معجزه شتر را در اختیار قوم ثمود قرار دادیم که مایه بصیرت بود(1)، ولی [به جای تفکر و عبرت] درباره آن ستم روا داشتند(2)؛ در حالی که ما معجزات را تنها به منظور بیم [و توجّه] دادن عرضه می‌کنیم.287
اسراء (17)
59
به آیه 73 اعراف(7) توجّه فرمایید.
ظلمی را که روا داشتند، در آیات 77 اعراف(7) ، 29 قمر(54) و 14 شمس(91) ملاحظه فرمایید.
وَ إِذْ قُلْنا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْناكَ إِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما يَزِيدُهُمْ إِلاَّ طُغْياناً كَبِيراً ﴿۶۰﴾
[به یاد داشته باش] آنگاه که به تو گفتیم: صاحب‌اختیارت بر همه مردم احاطه دارد و خوابی که به تو نمودیم(1) و درخت نفرین‌شده [زقّوم] که در قرآن آمده است(2)، تنها برای آزمایش مردم مقرّر کردیم؛ و آنان را [از شرک و عصیان] می‌ترسانیم، ولی [این هشدارها] تنها بر طغیانشان می‌افزاید.287
اسراء (17)
60
مفسّران از قول ابن عباس نوشته‌اند: این رؤیا اشاره به خوابی است که پیامبر در سال ششم هجری که با همراهان عازم سفر حج بودند، دید و به مردم بشارت داد که در آینده نزدیک با پیروزی بر قریش در نهایتِ آرامش وارد مسجدالحرام خواهیم شد. ولی در حدیبیه مشکل پیش آمد و راه را بر آنان بستند که مذاکرات منجر به صلح حدیبیه شد و از همان جا بازگشتند. امّا دو سال بعد فتح مکه با مسالمت تحقّق یافت و آیه 27 فتح(48) نازل شد. این تأخیر دوساله در تحقّق رؤیا موجب شد مؤمنان در بوته آزمایش قرار گیرند و پاره‌ای از آنها باور خود را رها کرده، گرفتار شک و شبهه شدند.
اشاره به «شجره زقوم» است که در آیات 62-66 صافات(37) و 43-46 دخان(44) آمده است و پاره‌ای از مردم به جای توجّه و عبرت، آن را مورد استهزاء قرار دادند که درخت سبز چگونه در آتش می‌روید و همین عامل آزمایش آنان بود. قرینه اینکه شجره ملعونه همان «زقوم» است، این است که در مورد زقوم هم مثل همین جا، قرآن می‌فرماید: انا جعلناها فتنه للظالمین (آیه 63 صافات(37)).