وَ لَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ ﴿۱۴﴾
و از پی آنان شما را در این سرزمین سکونت می‌بخشیم؛ این [عنایت(1)] تنها برای کسی است که از ایستادن در پیشگاهِ من [برای رسیدگی به حساب] و از اعلامِ خطرِ من بترسد.257
ابراهیم (14)
14
به آیات 171-173 صافات(37) توجّه فرمایید.
وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ ﴿۱۵﴾
آن پیامبران [از پروردگارشان] تقاضای پیروزی کردند و هر خودکامه ستیزه‌جوی باخت(1)؛257
ابراهیم (14)
15
صفات این گروه و مجازاتشان را در آیات 24-26 ق(50) ملاحظه فرمایید.
مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ يُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ ﴿۱۶﴾
فراروی(1) او دوزخ است و از آبی آلوده نوشانیده شود،257
ابراهیم (14)
16
«وراء» از واژه‌های اضداد است، هم به معنی پیش رو و هم به معنی پشت سر می‌آید.
يَتَجَرَّعُهُ وَ لا يَكادُ يُسِيغُهُ وَ يَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ما هُوَ بِمَيِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِيظٌ ﴿۱۷﴾
که آن را جرعه جرعه می‌نوشد و نمی‌تواند [به راحتی] فروبَرَد و مرگ از هر طرف به او روی می‌آورد، و[لی] نمی‌میرد؛ و مجازاتی سخت در انتظار خواهد داشت.257
ابراهیم (14)
17
مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عاصِفٍ لا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلى شَيْءٍ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ ﴿۱۸﴾
اعمال آنان که صاحب‌اختیارشان را انکار کردند، در مَثَل چون خاکستری است که در روز طوفانی، تندبادی بر آن بوزد؛ آنان بهره‌ای از دستاوردشان نخواهند داشت(1)؛ گمراهی بی‌پایان همین است.257
ابراهیم (14)
18
مثالهای دیگر را در همین زمینه در آیات 117 آل‌عمران(3) ، 39 نور(24) و 23 فرقان(25) ملاحظه فرمایید.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿۱۹﴾
آیا توجّه نکردی که خدا آسمانها و زمین را به حق [و باهدف] آفریده است؟ اگر بخواهد، شما را [از میان] می‌برد و خلق جدیدی می‌آورد(1)،258
ابراهیم (14)
19
عبارت اخیر به بیان دیگر در آیه 133 انعام(6) آمده است.
وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ ﴿۲۰﴾
و این [کار] بر خدا دشوار نیست.258
ابراهیم (14)
20
وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ قالُوا لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَيْناكُمْ سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ ﴿۲۱﴾
همه در پیشگاه خدا ظاهر خواهند شد(1) و ضعیفان [دنباله رو] به سروری‌خواهان گویند: ما پیرو شما بودیم، آیا ممکن است بخشی از مجازات خدا را از ما بازدارید؟ گویند: اگر خدا راهی [برای گریز] به ما نشان می‌داد، ما نیز شما را راهنمایی می‌کردیم(2)؛ [اکنون] یکسان است که بیتابی کنیم یا شکیبا باشیم، راه گریزی نیست(3).258
ابراهیم (14)
21
واژه «بَرَزوا» که فعل ماضی است. در بیان احوال قیامت به کار رفته، علتش این است که در زبان عرب در موارد محقّق الوقوع، فعل ماضی به کار می‌برند.
این محاجّه در موارد دیگری از قرآن، از جمله در آیات 38 و 39 اعراف(7) ، 31-33 سبأ(34) و 47 و 48 غافر(40) هم آمده است.
مفاد آیه می‌رساند که در آخرت، پیشوایان گمراه قادر به کمکی برای پیروانشان نخواهند بود و پیروی کورکورانه از اشخاص، رفع مسؤولیت از انسان نمی‌کند.
وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ﴿۲۲﴾
همین که کار [داوری] انجام شد، شیطان [به گناهکاران] گوید: خدا به شما وعده داد، وعده درست، من هم به شما وعده [بی‌جا] دادم و خلف وعده کردم؛ و[لی] هیچ سلطه‌ای بر شما نداشتم(1)، جز اینکه دعوتتان کردم و پذیرا شدید؛ پس مرا ملامت نکنید، خود را ملامت کنید(2)؛ نه من فریادرس شما هستم و نه شما فریادرس من(3)؛ به مشارکتی که در گذشته برای من [در کارِ خدا] قائل شده بودید [و به جای تسلیم در برابر او، در برابر من تسلیم شدید]، بی‌اعتقاد بودم؛ به راستی ستمگران مجازاتی دردناک [در انتظار] دارند.258
ابراهیم (14)
22
به آیات 99 و 100 نحل(16) توجّه فرمایید.
به آیه 27 ق(50) توجّه فرمایید.
مفهوم این آیه به بیان دیگر در آیات 48 انفال(8) و 16 حشر(59) آمده است؛ به آیه 120 نساء(4) هم توجّه فرمایید.
وَ أُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ ﴿۲۳﴾
و مؤمنانِ نیک‌رفتار به باغهایی از [بهشت] درآورده می‌شوند که نهرها در دامن آن جاری است و طبق قانونمندی صاحب‌اختیارشان جاودانه در آن به سر برند، [در حالی که] درودشان در آنجا سلام است(1).258
ابراهیم (14)
23
به آیات 23 و 24 رعد(13) و 73 زمر(39) توجّه فرمایید.