الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِيماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ ﴿۱۷۳﴾
[همان] کسانی که چون [گروهی از] مردم به ایشان گفتند که: اهالی [مکه] برای [حمله به] شما [سپاهی] گرد آورده‌اند، از آنان بترسید، [این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند: خدا ما را کافی است و نیکو کارگزاری است(1).72
آل‌عمران (3)
173
معنی و مفهوم عبارت اخیر به بیان دیگر در آیه 3 طلاق(65) آمده است.
فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ ﴿۱۷۴﴾
آنگاه به نعمت و افزون‌بخشی خدا [از میدان نبرد] بازگشتند، بی‌آنکه گزندی به آنها برسد، آنان خشنودی خدا را پیروی کردند(1)؛ و خدا افزون‌بخشی بی‌حدّ دارد.73
آل‌عمران (3)
174
خشنودی خدا از بنده، همواره به دلیل پاداش فراوان، خشنودی بنده را از خدا به دنبال دارد؛ چنانکه در آیات 119 مائده(5) ، 100 توبه(9) ، 22 مجادله(58) ، 28 فجر(89) و 8 بینه(98) ملاحظه می‌فرمایید.
إِنَّما ذلِكُمُ الشَّيْطانُ يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ﴿۱۷۵﴾
آن(1) شیطان است که [شما را] از دوستان خود می‌ترساند(2)، اگر ایمان دارید از آنان مترسید [و فقط] از [نافرمانی] من بترسید(3).73
آل‌عمران (3)
175
در مورد کلمه «ذلکم» به زیرنویس آیه 95 انعام(6) مراجعه فرمایید.
شیخ المفسرین طبرسی در مجمع گفته است: «تقدیر کلام این است: ذلکم الشیطان یخوفکم باولیائه به دلالت قسمت بعدی آیه که می‌فرماید: فلا تخافوهم و خافون» بدیهی است در غیر این صورت باید می‌گفت «فلا تخافوه».
به آیه 13 جن(72) توجّه فرمایید.
وَ لا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً يُرِيدُ اللَّهُ أَلاَّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ ﴿۱۷۶﴾
کسانی که به راه کفر و انکار می‌شتابند، تو را اندوهگین نکنند؛ زیرا آنها هرگز زیانی به خدا نخواهند رساند؛ خدا می‌خواهد برای آنان در آخرت نصیبی قرار ندهد(1) [که به حال خود رهایشان کرده است]؛ و مجازاتی بزرگ خواهند داشت.73
آل‌عمران (3)
176
واژه «الاّ» مرکب است از «ان» و «لا». این واژه در آیه 170(همین سوره) نیز از همین مقوله است.
إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْإِيْمانِ لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ﴿۱۷۷﴾
مسلّماً کسانی که انکار را به [بهای] ایمان خریده‌اند، هرگز زیانی به خدا نخواهند رساند و مجازاتی دردناک [در انتظار] دارند.73
آل‌عمران (3)
177
وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ ﴿۱۷۸﴾
انکارورزان هرگز مپندارند مهلتی که به آنان می‌دهیم به سودشان است؛ به آنان مهلت [و میدان] می‌دهیم در نتیجه بر بار گناه خود می‌افزایند؛ و مجازاتی ذلّت‌بار [در انتظار] دارند(1).73
آل‌عمران (3)
178
مفهوم آیه به بیان دیگر در آیات 55 و 56 مؤمنون(23) و 4 عنکبوت(29) آمده است؛ نتیجه تصوّرات باطلشان را در آیه 44 انعام(6) ملاحظه فرمایید. در رابطه با این آیه به آیات 44 و 45 قلم(68) هم رجوع فرمایید.
ما كانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلى ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاءُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿۱۷۹﴾
خدا بر آن نیست که مؤمنان را در وضع فعلی [اجتماع] شما رها کند، [بلکه صحنه‌های آزمایش پیش می‌آورد] تا آنکه پلید را از پاک متمایز کند(1)؛ و بر آن نیست که شما را از غیب آگاه کند [که بدون آزمایش، یکدیگر را بشناسید]، ولیکن خدا از رسولانش هر که را خواهد، برمی‌گزیند، پس به خدا و رسولانش ایمان آورید؛ اگر ایمان آورید و باپروا باشید، پاداشی بزرگ خواهید داشت.73
آل‌عمران (3)
179
برای توجیه افزوده، به آیه 48 مائده(5) و لکن لیبلوکم فیما آتاکم توجّه فرمایید.
وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿۱۸۰﴾
کسانی که بر آنچه خدا از افزون‌بخشی خود به آنها عطا کرده است، بُخل می‌ورزند، هرگز مپندارند که [بُخلشان] به نفع آنان است، بلکه [موجب] شرشان می‌باشد؛ در روز رستاخیز آنچه درباره آن بُخل ورزیدند، طوق گردنشان خواهد شد؛ و میراث آسمانها و زمین متعلّق به خداست؛ و خدا به آنچه می‌کنید آگاه است.73
آل‌عمران (3)
180
لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِياءُ سَنَكْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ ﴿۱۸۱﴾
بی‌گمان خدا گفتار کسانی را که گفتند: خدا نیازمند است و ما بی‌نیازیم(1)، شنید. گفتارشان و [نیز] قتل ناحق پیامبران را ثبت خواهیم کرد و خواهیم گفت: مجازات(2) آتش را بچشید.74
آل‌عمران (3)
181
اشاره نیشدارِ یهودیان به موضوع آیه 11 حدید(57) است؛ و نیز در همین مضمون می‌گفتند، دست خدای محمّد(ص) بسته است! به آیه 64 مائده(5) توجّه فرمایید.
سیوطی نویسنده «الاتقان» توضیح داده است که «عذاب» در قرآن غالبا به معنی مجازات است؛ آیات 18 و 118 مائده(5) و بسیاری آیات دیگر، مؤید نظر اوست.
ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ ﴿۱۸۲﴾
این [مجازات] نتیجه رفتار گذشته شماست، و [گرنه] ظلم فاحشی نسبت به بندگان [می‌بود که] دور از [شأن] خداست(1).74
آل‌عمران (3)
182
خوانندگان عزیز توجّه دارند که «ظلاّم» صیغه مبالغه است و این کلمه در این آیه رابطه دقیق و ظریف با بخش ابتدایی آیه دارد؛ ضمناً این آیه را با آیه 117 هود(11) و نیمه دوّم آیه 59 قصص(28) مقایسه فرمایید.